سنگ قبرها اسناد مستقل از آدمیانی است که می‌‌دانستند از خاک برآمده و بر خاک می‌شوند و این روند برآمدن و برافتادن همچنان در آینده استمرار می‌یابد. اما از آنجایی که نسل‌های رفته به سرعت فراموش می‌شوند، اسناد آنها نیز در انزوای شهرهای خاموششان ـ یعنی گورستان‌هاـ از یاد می‌رود و زندگان در شهرها و روستاهایشان، یاد نیاکان را چون شناسنامه‌هایشان باطل می‌کنند و در سراشیبی نسیان رها می‌سازند.
گورستان‌ها در واقع نمایشی از حیات اجتماعی، اقتصادی، علمی و فرهنگی بشر است. جای خفتن آنهایی است که اندیشۀ زندگی کردن و رشد و تحوّل را به ما به ارث رساندند؛ جای آنهایی است که زندگی امروز حاصل عمل آنهاست. هزاران هزار اندیشمند، عالم، هنرمند، صنعتگر، کشاورز و پیشه‌ور، روزگاری این مُلک را مالک بودند و خط آنها بر سنگ گورهاشان سند مالکیت آن است و حالا چگونه است که فرزندانشان این چنین از به خاطر سپردن نام آنها و بازخوانی حیاتشان روی می‌گردانند و بی‌رحمانه به زدودن یاد و خاطرۀ آنها اراده می‌کنند؛ و در جای جای این سرزمین، در غفلتی لجام گسیخته، هر روزه صدها سنگ گور نیاکان خود را خرد و صدای بر سنگ نشستۀ آنها را در گلو خفه و جای خفتن و آرامش آنها را لگدمال زندگی امروز خود می‌کنند.
اگرچه هنوز اندام گورستان‌های بزرگی را می‌توان دید، ولی طی چند دهۀ اخیر، بسیاری از آنها ـ چه در شهرها و چه در روستاها ـ به دلیل توسعه و عمران و بازسازی و به بهانه نیاز زائران، ناآگاهانه و در بسیاری موارد عامدانه و سودجویانه تخریب شده و بر اثر نبود فهم صحیح در دست‌اندرکاران و متولیان امور، گنجینه‌هایی از اسناد ملی و فرهنگی این سرزمین را برای همیشه به باد فنا می‌دهند. آنچه می‌ماند معدودی سنگ‌های قبر شکسته و ناقص است که حال، دست سرنوشت تعدادی از آنها را در اختیار پژوهشگر دل سوخته‌ای قرار داده است تا با ثبت و ضبط و مطالعۀ آنها، لکۀ کوچکی از آنچه که می‌توانست باشد به نمایش درآورد.
بی‌تردید اصفهان نیز همچون دیگر شهرهای تاریخی و فرهنگی این سرزمین و دنیای اسلام از صدمات چنین غارتی به دور نمانده و گورستان‌های بزرگ و تاریخی آن از جمله "تخت‌فولاد" و "گورستان ارامنه" این شهر، دست‌خوش تخریب‌های جبران ناپذیر شده است.
نگارندۀ کوشا و محترم این کتاب سعی دارد تا گوشه‌ای ـ اگرچه کوچک و کوتاه ـ از این ارزش‌های ماندگار را با معرفی معدودی از این اسناد بی‌مانند در اختیار خوانندگان آن قرار دهد. بی‌تردید کوشش‌هایی از این دست می‌تواند و باید بتواند ما را به وظیفۀ سنگین حفاظت، حراست و حمایت از این ارزش‌ها آگاه سازد و مسئولان و متولیان را در سطوح گوناگون اجتماعی و فرهنگی و مخصوصاً دینی، به ادای وظیفۀ خود مصمم‌تر سازد و گورستان‌های شهری و روستایی این مرز و بوم را، که نقشی بی‌بدیل در وحدت ملی و هویت فرهنگی ما دارند، به حیات شهری و روستایی ما بازگرداند.
* مهدی تمیزی. در سایۀ سرو (سرونگاره‌های سنگ آرامگاه‌های مردم اصفهان). تهران: رسم، ۱۳۹۲.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
