در سال ۱۹۳۳ و در دوره ای که جهان، فاصلۀ میان دو جنگ جهانی را سپری می‌کند، رابرت بایرونِ انگلیسی (۱۹۰۵-۱۹۴۱) نویسنده و مورخ معماری به‌همراه گروهی از سیاحان به ایران سفر می‌کنند. مهم‌ترین فردی که بایرون را در این سفر همراهی کرده، سایکسِ انگلیسی است و گویا در ایران با آرتورآپهام پوپ (مورخ و نویسندۀ تاریخ معماری ایران) دیدار داشته است. در این زمان که با سال ۱۳۱۱ شمسی و دورۀ حکومت رضاشاه پهلوی مصادف است، برهه‌ای حسّاس در تاریخ معماری ایران رقم می‌خورد؛ برهه‌ای که هر سند تاریخی از آن، می‌تواند کمک شایانی به فهم وضع پیشین بناهای ایران کند. این دوره، همان دوره‌ای است که ایجاد خیابان‌های راست محور در بسیاری از شهرهای ایران آغاز شده و دربسیاری دیگر، در شرف آغاز است. از این رو، بررسی اسناد تصویریِ این دوره برای شناخت وضع پیشین بسیاری از بناها که در خیابان کشی سرتاسری زمان رضاشاه، جانِ سالم به‌در نبرده‌اند راه‌گشا خواهد بود. یکی از افرادی که در این زمان به عکاسی از بناهای از دست رفتۀ ایران پرداخته است بایرون است.

رابرت بایرون در مسیر عبور خود از ایران از بسیاری شهرها نظیر بسطام، دامغان، گنبدکابوس، اصفهان، کرمان، تبریز، نایین، قزوین، نیشابور، سبزوار، شیراز، سلطانیه، قم، تایباد، ورامین، یزد، اردستان، زواره، ری، سمنان، طوس، تربت جام، مشهد و ... عبور کرده و ره آورد وی از این سفر طولانی و پربار، کتابی با عنوان جادۀ جیحون به همراه آلبومی از تصاویر وی است. گویا از آنجا که تخصص اصلی این سیاح تاریخِ معماری بوده است، دورازذهن نیست که تصاویرِ وی نیز با چنین رویکردی ثبت و ضبط شده باشند. این آلبوم که بخش‌هایی از آن به‌دست ما نرسیده است، هم‌اکنون حاوی ۳۵۱ تصویرِ دیجیتال‌شده است که در کتابخانۀ دانشگاه هاروارد از آن نگهداری می‌شود. از آن‌جا که تکنیکِ چاپ این تصاویر، تکنیک B&W بوده جزئیات بسیاری از بناهای تاریخ معماری ایران در آن‌ها به چشم می‌خورد. مجموعۀ تصاویر دیجیتال موجود از بایرون در این سفر، به طور کامل مربوط به بناهای ایران در آن زمان بوده و بنابراین منبع بسیار مناسبی برای محققان تاریخ معماری ایران در ابتدای دورۀ معاصر به شمار می‌آید.

یکی از نقاط قوت آلبومِ بایرون، پوشش تصویری کامل وی از داخل بناهاست. این در حالی است که در این دوره به‌ندرت می‌توان تصاویرِ باکیفیتی از عناصر و جزئیاتِ داخل بناها، پیدا کرد. او همچنین به دلیل مسیرِ سفرش، تعداد قابل توجهی تصویر از منطقۀ خراسان را ضبط کرده و در این مجموعه گردآورده است که همین ویژگی، آن را از سایر عکاسانِ هم‌عصرش متمایز می‌سازد. پرداختن به جزئیاتی نظیر کتیبه ها، تزئینات و کاشی ها از دیگر مشخصه های بارزِ موجود در قابهای بستۀ دوربینِ رابرت بایرون است.

ناگفته نماند که بسیاری، همزمانی حضور این دسته از سیاحان را در دورۀ ملی شدن صنعت نفت و نیز نفوذ نازی‌ها در ایران، دلیلی برای جاسوس پنداشتن این افراد قلمداد نموده‌اند. در این حوزه هرچند پژوهش‌هایی صورت گرفته، اما در مورد بایرون گویا هنوز سندِ مشخصی یافت نشده که بتواند او را جاسوسِ بریتانیا در ایران معرفی کند.

مجموعۀ تصاویر رابرت بایرون از ایران و افغانستان، هم‌اکنون از طریق سایت Archnet.org در اختیار کاربران قرار دارد. برای دسترسی به آن، می‌توانید به پیوند زیر بروید:

https://archnet.org/collections/18

.