زین العابدین علی عبدی‌بیگ معروف به نویدی شیرازی، در نهم ماه رجب ۹۲۱ هجری قمری (۱۹ اوت ۱۵۱۵ میلادی) در شهر تبریز متولد شد. در تذکره های فارسی تنها به مختصری از شرح حال عبدی‌بیگ اشاره شده و در تمام آنها از شغل سیاق‌داری و هنر شاعری او تعریف شده است.
عبدی‌بیگ مجموعه آثار خود را در سه دیوان جمعآوری کرد، که بیشتر آن امروز در دست است و چند نسخه خطی از اشعار و آثار او در کتابخانه های باکو، لنینگراد، لندن و تهران نگهداری می شود. این سه قسمت، از سه خمسه تشکیل یافته که عبارتند از:
اول شامل: منظومه های مظهرالاسرار، جام جمشیدی، هفت اختر، مجنون و لیلی، و آیین اسکندری
دوم شامل: جوهر فرد، دفتر درد، فردوس‌العارفین، انوار تجلّی و خزائنِ ملکوت (مرکب از هفت خزانه)
سوم مشتمل بر: روضة الصفات، دوحة الازهار، جنّة الاثمار، زینة الاوراق و صحیفةالاخلاص
گذشته از این‌ها، دو اثر بسیار ارزنده نثر از عبدی‌بیگ باقی مانده است که یکی به نام تکملةالاخبار و دیگری صریح‌الملک است. تکلمةالاخبار کتابی است در تاریخ عمومی که بخش آخر آن مربوط به تاریخ سلطنت شاه تهماسب اول است، و مؤلف آن را به پری‌خان خانم، دختر شاه تهماسب که بانویی مقتدر و کاردان بود، تقدیم کرده است. صریح‌الملک دفتر کاملی است از امور اوقافی خانقاه اردبیل که از جمله اسناد مهم اقتصادی و اجتماعی دوران صفوی به شمار می‌رود.
شاه تهماسب صفوی، پس از اتمام احداث باغ سعادت‌آباد، دولتخانه و جعفرآباد، عبدی‌بیگ را مأمور به توصیف عمارات و باغات سلطنتی نمود. عبدی‌بیگ چندین بار در اشعار به این موضوع اشاره دارد که برای وصف باغات و عمارات مأمور گشته:
بگشاده زبان سحر پرداز/ سحری کش نیست فرق اعجاز
امر شه ملک و دین رسیده/ وان امر به گوش جان شنیده
در وصف دیار جعفرآباد/ بنهاده چنین رفیع بنیاد
همچنین عبدی‌بیگ آورده که بعضی از باغات و عمارات را در پی شاه تهماسب نظاره کرده:
شه سياره‌جيش مهر مسند/ چراغ دودة آل محمّد
به بزم جنّت آیينم طلب كرد/ به حالم لطف‌هاي بس عجب كرد
پس آنگه بانشاط بيش از پيش/ به سير باغ شد از مسند خويش
اشارت شد كه در سلك غلامان/ به خدمت بر زنم من نيز دامان
به فرمان بنده هم جستي نمودم/ قدم بر خلد و سر بر چرخ سودم
به فرق سر نمودم فارغ از غير/ همه باغ حرم در خدمتش سير
به هر سر منزلي كردم گذاری/ درو كردم ز نقد جان نثاری
به هر روضه كه چشم خود گشادم/ دعايي از ته دل ساز دادم
درين اثنا شه خورشيد سيما/ به سير بام قصرم كرد ايما
...
بر اساس ابیات ذکر شده، درجه اهمیت وصف باغات و عمارات در نظر شاه تهماسب آشکار می‌گردد و احتمالا هدف شاه از همراه نمودن عبدی‌بیگ این بوده که ضمن دیدار عبدی‌بیگ از تمامی باغات و عمارات جعفرآباد (حتی اماکنی که عبدی‌بیگ اجازه دخول به آنها را نداشته) برخی نکات و نظرات خود را به شاعر گوشزد نماید. به این ترتیب عبدی بیگ سومین مثنوی خود را به نام جنات عدن به توصیف مجموعه عمارت‌ها، باغ‌ها و مستحدثات شاه تهماسب در قزوین، اختصاص می‌دهد.
مثنوی جنات عدن شامل پنج منظومه است که بنابر تصریح شاعر هر یک بر یکی از اوزان خمسه نظامی (به ترتیب مخزن‌الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه) سروده شده‌اند. هر پنج منظومه با حمد خدا، ستایش پیامبر اسلام و امامان شیعه، و مدح شاه تهماسب آغاز و به عرض بندگی و دعای بقای عمر و دولت شاه خاتمه می‌یابد.
عبدی‌بیگ، در روضةالصفات که ۶۶۲ بیت دارد، پس از ذکر سبب نگارش، به توصیف باغ‌سعادت‌آباد و ارشی‌خانه و حوض و ایوان آن پرداخته و سپس چهارده باغ جانب شرقی، و نه باغ و عمارات جانب غربی را نام برده و توضیح می‌دهد.
دوحةالازهار طولانی‌ترین منظومه جنات عدن که در۱۱۷۰ بیت سروده شده، به تفصیل از باغ سعادت‌آباد و ایوان‌های آن سخن می‌گوید. از دیگر مقولات این منظومه وصف دولتخانه شامل باغ حرم و عمارات آن، و دیوانخانه، ایوان شاهی و چندین دیوارنگاره منقوش در ایوان است. شاعر در این منظومه بار دیگر بیست و سه باغ جانب شرقی و غربی جعفرآباد را نام برده و به شرح عمارت شروانی می‌پردازد. او همچنین از خیابان، عمارت جهان‌نما و میدان اسب سخن به میان می‌آورد. عبدی‌بیگ از این به بعد در هر منظومه‌ای فصلی از سال را در توصیفات خود وارد می‌نماید، تا احساس فضاهای معمارانه را ملموس‌تر ساخته و ارتقاء بخشد. فصل انتخابی شاعر برای دوحةالازهار، بهار است.
جنةالاثمار در ۶۴۰ بیت، جعفرآباد، خیابان، دولتخانه، ایوان و پرده‌های نقاشی آن و باغ سعادت‌آباد را وصف می‌کند و فصل تابستان و میوه‌های آن را، با اشاره به نام هشت مزرعه و جالیز، و همچنین نکویی هندوانه و انواع خربزه توضیح می‌دهد.
زینت‌‌الاوراق، چهارمین منظومه، ۱۰۸۹ بیت دارد. این منظومه به شهر قزوین و مقایسه با دیگر شهرها، صفه سرچنار، دروازه دولتخانه و حمام باجی‌خاتون پرداخته است. فصل متناظر این منظومه پاییز است. همچنین بخش قابل توجهی از ابیات داستان بایزید پسر سلطان سلیمان را از آغاز پناهندگی تا فرجام بیان می‌کند.
صحیفةالاخلاص، آخرین منظومه جنات عدن ۵۷۴ بیت دارد. این منظومه بار دیگر از باغ سعادت‌آباد، دولتخانه و نگارگری‌های آن، و جعفرآباد در فصل زمستان یاد می‌کند. در انتها نیز به شرح داستان مسلمان شدن عیسی‌خان (لوند) می‌پردازد.
موضوعات ارائه گردیده در جنات عدن را می‌توان به شکل ذیل دسته‌بندی نمود:۱- باغ‌سازی و باغ‌های مشهور همچون: باغ میرعلی گسکنی، باغ مرادبیگ، باغ عبدالله‌خان استاجلو، باغ بهرام میرزا، باغ قاجار، باغ مهین‌بانو سلطانم و ... به خصوص باغ سعادت‌آباد و طرح ویژه آن
۲- محوطه‌ها و فضاهای شهری دارالسلطنه قزوین همچون جعفرآباد، میدان اسب، خیابان، صفه سرچنار و ...
۳- عمارت‌های مهم سلطنتی مانند: دولتخانه، دیوانخانه و ایوان شاهی، ارشی‌خانه، خانه شروانی، قصر جهان‌نما، عمارت ورودی دولتخانه و ...
۴- سبک معماری و کیفیت ساخت ابنیه سلطنتی و طرح‌اندازی باغات
۵- اندام‌ها و جزئیات ابنیه هماند ایوان‌ها، ستون‌ها، رواق، دیوار، تاق و گنبد، شیروانی، تزئینات و ...
۶- نگارگری و دیوارنگاره‌ها شامل صحنه‌های بزم و رزم، شکار و مجالسی از اشعار نظامی گنجوی.
۷- نقش‌مایه‌‌ها و تکنیک‌های نگارگری و عناصر گوناگون تصویر مانند: بندرومی، فرنگی، فصّالی، اسلیمی...
۸- اقسام گیاهان، درختان، گل‌ها و میوه‌ها مانند: بید و سرو، چنار... بنفشه، یاسمن، ختمی... سیب، گلابی...
۹- طیور و حیوانات همچون شاهین، تذرو... شیر، گوزن، روباه و ...
۱۰- شخصیت‌های تاریخی چون شاه تهماسب، مهین بانو، شاه‌قلی خلیفه مهردار، بایزید الدرم و ...
۱۱- حرفه ها و مشاغل مانند: زرکار، صورتگر، کوه‌پرداز، معمار، منبت‌کار، منشی، مهندس، نقاش و ...
۱۲- ابزار مانند: پرگار، تیشه، زیر مشق (تخته زیر مشق) و ...
۱۳- اصطلاحات دیوانی همچون: دیوانخانه، دولتخانه، قورچی‌باشی و ...
۱۴- بازی ها و ورزش ها مانند: چوگان بازی، قپق اندازی، فلاخن اندازی، شکار و ...
-
از مقدمه کتاب جنات عدن/ سروده عبدی‌بیگ شیرازی/ تصحیح و پژوهش احسان اشراقی و مهرزاد پرهیزکاری/ تهران: سخن ۱۳۹۵.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
