بازار تهران در دورۀ قاجاریه، در آیینۀ متون و تصایری که به نوعی آن را توصیف می‌کند، مجموعه‌ای پرتراکم و پیچیده می‌نماید. محل قرارگیری بازار در شهر و جهات توسعۀ آن حکایت از توسعۀ بازار در جهت‌هایی خاص و با انشعابات بسیار دارد که برخی از این انشعابات بیشتر از سایرین قوت گرفته و به مرور به راستۀ بازار تبدیل شده است. در این بازار رویدادها و فعالیت‌هایی فراوان و متنوع تصویر شده است که ظاهراً سنخیت چندانی با هم ندارند. دامنۀ وسیعی از کارکردها در بازار جای گرفته است که هرکدام ملزومات و مشخصات خاص خود را دارد. این کارکردها ماهیت یکسانی ندارد تا بهراحتی و بی‌سبب کنار هم قرار بگیرند و باعث تداوم در این هم‌نشینی شوند. همچنین شواهد فراوانی از فعالیت‌های فرهنگی در بازار تهران دیده می‌شود؛ فعالیت‌هایی از قبیل مراسم جشن و عزاداری و اجتماعات مذهبی و مانند آن.
سیداحمد نجیبی در این تحقیق می‌کوشد در مجموعۀ بازار تهران در دورۀ قاجاریه را بهگونه‌ای تدقیق کند که راهی بر فهم این مجموعۀ پیچیده و به ظاهر بی‌نظم بگشاید، تا مگر از ارتباط بین این رویدادها و کارکردها و کالبد بازار و توسعۀ آن، فهمی به دست دهد.
پایۀ نظری تحقیق نجیبی، بنا بر ایجاب موضوع و تعدد متغیر‌های آن، نظریه‌های انسان‌شناختی اَمُس رپوپورت ــ معمار، جامعه‌شناس، و روانشناس لهستانی ــ است. او با تکیه بر دیدگاه‌های رپوپورت، از بازار تهران به منزلۀ محیطی انسان‌ساخت، به روش تفسیریـ تاریخی پرسش می‌کند تا در پشت پردۀ بی‌نظمی و پیچیدگی، انتظامی بیابد و ساختار کالبدی و فرهنگی بازار تهران در دورۀ قاجاریه را قابل فهم کند. در جستجوی تجلی این نظم پنهان در ساختار درونی بازار و اثر مجموعه در شهر تهران و وقایع فرهنگی و اجتماعی آن در محدودۀ زمانی تحقیق، اجزای درونی بازار را بهدقت وارسی و حدود بازار در دورۀ قاجاریه و توسعه و تکامل آن را مطالعه کرده است. این امر در فصل اول تحقیق با عنوان جغرافیای بازار و تحولات آن در دورۀ قاجاریان، با مطالعۀ تاریخچۀ بازار پیش از آن دوره و بررسی حدود و سیر تحول آن تا پایان دورۀ ناصری تحقق می‌پذیرد. در فصل دوم، با عنوان فضای بازار، شیوۀ زندگی در بازار با مطالعۀ رویدادهای جاری و شواهد موجود از آن تصویر شده است و فضاهای بازار و خصوصیات هریک درک می‌شود. همچنین در این فصل، محقق از وجود انتظام در فضای بازار و انتظام در معنای محیط پرسیده است. در فصل سوم، با عنوان بازار در بستر فرهنگ و جامعه، به بررسی وقایع و جریان‌های فرهنگی و اجتماعی تهران در دورۀ قاجاریه (تا انتهای دورۀ ناصری) و عوامل مؤثر در بازار پرداخته می‌شود. در این فصل انتظام زمان و ارتباطات در بازار بررسی شده است و در خلال این جریان‌ها، نقش مجموعۀ بازار تهران پی گرفته می‌شود تا مگر شواهدی از تأثیر بازار به مثابه یک مجموعۀ انتظام یافته و یک کل واحد یافته شود.
در پایان این تحقیق می‌توان دریافت که آیا بازار تهران واجد یک نظام واحد است که آن را قادر سازد درهمۀ مراتب وجود خود نمود و عملکردی منظم و سازمان‌یافته داشته باشد، یا مجموعه‌ای است ناگزیر از فضاها با کارکردهای مختلف که انتظامی در ساختار درونی و ظهور بیرونی خود ندارد.
سیداحمد نجیبی. «بررسی ساختار کالبدی و فرهنگی بازار تهران دردورۀ قاجاریه». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنمای اول: دکتر مهرداد قیومی بیدهندی، استاد راهنمای دوم: مهندس سیدمحمد بهشتی. استاد مشاور: سیدعبدالله انوار. تهران: دانشگاه شهیدبهشتی، بهمن ۱۳۹۱.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
