حسینیه ارشاد، بنای مؤسسۀ خیریۀ تعلیماتی و تحقیقات علمی و دینی حسینیه ارشاد، در سال ۱۳۴۶ ساخته شد؛ اما این بنا چه در صورت و چه در کارکرد با حسینیه به معنای تاریخی آن متفاوت بود. این بنا در درجۀ اول بنایی مذهبی بود؛ اما طی روندی که پیش از ساخت و از طریق تجربه‌های گوناگون اصلاح‌گران دینی آغاز شده بود چه در کارکرد و چه در رفتارها از فضایی مذهبی فراتر رفته بود. این بنا سالن اجتماعاتی با ساختار مناسب برنامه‌های آموزشی و نمایشی داشت، درآن صندلی گذاشته بودند و کارکرد عمده‌اش برگزاری سخنرانی‌های مذهبیِ نوگرایانه بود. با وجود این، پرسش از چیستی این بنا و چرایی استفاده از عنوان حسینیه در نامیدن آن بجاست.
در این تحقیق، صبا مدنی، در پی شناخت کالبد و کارکرد حسینیه ارشاد و نسبت این بنا با سیاق آن است. بدین منظور می‌کوشد، روند پدیدآیی و شکل‌گیری کارکردهای این بنا را بشناسد. سپس در هر سه وجه کالبدی، کارکردی و معنایی تفاوت‌ها و شباهت‌های این بنا را با آنچه در سیاق آن متعارف بوده است، روشن کند. این تحقیق سه فصل دارد. درفصل اول، «پدیدآیی حسینیه ارشاد»، کالبد فعلی حسینیه را توصیف می‌کند تا مخاطب آن را بشناسد. محقق برای فهم بنا در بستر تاریخی هدف ساخت حسینیه را به روایت مؤسسان آن در سیاق سیاسی و اجتماعی آن زمان شرح می‌دهد. سپس تأثیر خواستۀ مؤسسان و سیاق را بر روند طراحی و شکل‌گیری آن مشخص می‌کند. در فصل دوم، «حسینیه ارشاد در عمل»، فعالیت‌ها در تالار حسینیه ارشاد در سال‌های ۱۳۴۶- ۱۳۵۱، یعنی محمل جماعت حسینیه ارشادی‌ها، و نسبت این فعالیت‌ها با کالبد تالار و سیاق فرهنگی و اجتماعی آن دوره را بررسی می‌کند. او در پایان این فصل توضیح می‌دهد که اگرچه گفتمانی که حسینیه ارشاد، به خصوص علی شریعتی، مبلغش بود عامل تضاد میان حسینیه ارشادی‌ها و گروهی از روحانیت، گروهی از مبارزان سیاسی ضد رژیم و نیز خود رژیم مستقر بود، هر سه گروه ساختمان حسینیه ارشاد را به دلیل ویژگی‌هایش دستاویز مقابله با آن گفتمان قرار دادند. در فصل سوم، «هویت حسینیه ارشادی»، به وجوه معنایی بنا می‌پردازد. نخست روشن می‌کند که اشتراک حسینیه ارشاد با آنچه به صورت تاریخی به عنوان حسینیه می‌شناسیم، در پاس‌داشت یاد حسین علیه‌السلام و قیام او برای اصلاح است. از سوی دیگر، بیان می‌کند که این بنا پس از تعطیل شدن هویت خود را در قالب واحدی اجتماعی از بانیان، همکاران، شاگردان و مخاطبان حسینیه ارشاد به نام جماعت حفظ شد. در نهایت توضیح می‌دهد نسبت حسینیه ارشاد به صورت امروز، پس از تعطیل شدن و خالی شدن از کارکردهایی که به آن معنا و هویت می‌بخشید، با حسینیه ارشادِ دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ از بابت انباشت خاطرۀ آن در حافظۀ جماعت حسینیه ارشادی‌ها بر قرار است.
صبا مدنی قهفرخی. «حسینیۀ ارشاد: بررسی نسبت کالبد با سیاق فرهنگی و اجتماعی». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر زهره تفضلی. استاد مشاور اول: دکتر مهرداد قیومی بیدهندی، استاد مشاور دوم: دکتر سارا شریعتی مزینانی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، خرداد ۱۳۹۶.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
