در سخن از نسبت معماری و دین، داشتن آگاهی‌های تخصصی نسبت به طرفین، ضروری است. این آگاهی ها در چالش ترجمه، آنجا که قرار است مفاهیم دینی، مفاهیم معماری و نسبت میان این دو از یک فرهنگ زبانی به فرهنگ دیگر منتقل شود، نقش بسیار تعیین کننده ای دارد و کمترین کاستی و خلل موجب سوء تفاهم و اخلال در انتقال درست معنا می‌شود. در همین راستا به دو نمونه، به بهانه‌ی دو مدخل «معماری دینی» و «لیلة‌القدر» در دانشنامه آنلاین بریتانیکا، اشاره می‌شود:‌

نمونه نخست در مدخل معماری دینی (Religious architecture) شایسته توجهی ظریف است:

Few existing religions are so exclusive. Beliefs as dissimilar as Christianity, Buddhism, Judaism, and Islam are based on communal participation in rites held inside each religion’s place of worship. The buildings have even evolved into similar plans, because of a common requirement that the maximum number of worshippers be able to face the focal point of the service (the mosque’s “point” is the wall facing the direction of Mecca, the city of Muhammad’s birth and therefore the most sacred of all Islamic religious sites). Consequently, the Muslims were able to adopt the Byzantine church tradition, modern synagogues are often scarcely distinguishable from churches, and early Protestantism absorbed Catholic architecture with only minor revision (elimination of subsidiary chapels and altars, repositories of relics, and some symbolic decoration).

ترجمه:‌ [در مقایسه با انحصار استفاده از معبد به قشر خاصی از دینداران، در ادیان کهن‌تر] اندکی از ادیان موجود، به طور خاص از این قاعده مستثنا هستند. هراندازه مسیحیت و بودیسم و یهودیت و اسلام ناهمسانند، بر حضور جمعی دینداران در مناسکی که درون مکان‌های عبادت دینی برپا می‌شود، باور دارند. حتی به‌خاطر رعایت یک ویژگی مشترک، اینکه حداکثر تعداد عبادت‌کنندگان بتوانند به سمت محل اصلی و نقطه کانونی مراسم روکنند، بنای عبادتگاه‌ها به پلانهای ساده‌ رسیده‌اند (چنین جایگاهی در یک مسجد دیواری است که روی به سمت مکه، شهر زادگاه محمد(ص) ولذا مقدس‌ترین محوطه‌‌ی اسلامی، دارد). از همین روی، مسلمانان می‌توانستند کلیسای بیزانسی را [برای ساخت مسجد] برگزینند؛ کنیسه‌های مدرن به ندرت از کلیساها قابل تشخیص‌اند؛ مسیحیت پروتستان، معماری مسیحیت کاتولیک را فقط با اندکی بازنگری (حذف نمازخانه‌های جانبی و محراب، جایگاه متبرکات، و برخی تزیینات نمادین) به‌کار می‌گیرد.

در این خصوص باید تذکر داد که...

احترام و تقدیس شهر مکه (آنچنانکه باعث شده باشد به خاطر آن مسلمانان به سوی آن نماز بخوانند) نه از آن روی است که زادگاه پیامبر خدا است، بلکه از آن جهت است که خانه‌ی خداست و البته به تاریخ پیامبران پیشین نیز پیوندهایی دارد (بنای کعبه به دست حضرت ابراهیم(ع) و فرزندش که پیامبری مقبول یهودیان و مسیحیان و مسلمانان است، صورت گرفته است و سنگ حجر الاسود نیز با حضرت آدم(ع) مرتبط دانسته می شود). شایسته‌ی توجه است که هرچند مکه و مدینه، حرمین شریفین، هردو نزد مسلمانان محترم هستند، اما انگاره‌ی شهر مدینه نزد مسلمانان بیش از مکه، با پیامبر پیوند دارد؛

همچنین در مدخل لیلة القدر (Laylat al-Qadr) نیز که به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان در این دانشنامه آنلاین برخط شده است، می‌توان به نمونه دیگری از چنین سوء تفاهم ها اشاره کرد.

Laylat al-Qadr, (Arabic: “Night of Power”)… Aside from the celebration of the Qurʾān’s revelation, the annual observance of Laylat al-Qadr holds additional significance as a night in which angels descend to earth with a myriad of tasks, leading to a night of peace, blessings, and divine guidance (qadar) until the dawn. It is thus commemorated with solemnity, devotion, and prayer, and some observers spend the festival in a mosque in retreat (iʿtikāf).

ترجمه: لیلة القدر (شب قدرت)... علاوه بر گرامی‌داشت نزول قرآن، احیای شب قدریک وجه دیگری هم دارد که آن، شبی است که فرشتگان با انبوهی از «امر» به زمین فرود با می‌آیند، شبی که تا سحر مشحون از سلام و خیر و هدایت الهی (قدر [!؟]) است. از این جهت است که این شب با مناسک و دعا و نماز گرامی‌داشته می‌شود و برخی احیاءداران این آیین را در حال انزوا (اعتکاف) در مسجد می‌گذرانند.

در این خصوص نیز باید توجه کرد که...

تعبیر «شب قدرت» (Night of Power)، در ترجمه مفهوم لیلة القدر  نادرست به نظر می رسد، چه قدر در ادبیات قرآنی و اسلامی به معنای ارزش و خصوصا تقدیر است؛ چیزی که در شب قدر مطرح است، رقم خوردن سرنوشت یا تقدیر یکسال آینده توسط خداوند است؛ از این رو مسلمانان این شب را تا صبح عبادت میکنند تا نظر رحمت الهی را در تقدیر پیش روی شان به خود جلب کرده باشند. از این رو شاید به‌کارگیری عبارت Night of Magnificence (شب عظمت) یا Night of Fate (شب سرنوشت) در انتقال مفهوم شب قدر درست‌تر و دقیق‌تر باشد. همچنین درخصوص نحوه برپایی این مراسم -که در فرهنگ عمومی دینداری ما ایرانیان، بر صورتِ «هرچه بیشتر جمعی، بهتر» تأکید می شود-، اگر ناظر خارجی با دیدن عبادتگاه‌های دینی پرجمعیت و چالش تأمین فضا برای احیاءداران، دچار دوگانگی شود، چندان جای شگفتی نیست.

بامداد سوم اردیبهشت‌ماه جلالی، روز معمار

جلال محدثی

Religious architecture

-          Contributors: Roger Scruton, Peter Collins and Others (See All Contributors)

-          Article Title: Architecture

-          Website Name: Encyclopædia Britannica

-          Publisher: Encyclopædia Britannica, inc.

-          Date Published: October 10, 2019

-          URL: https://www.britannica.com/topic/architecture

-          Access Date: April 21, 2020

Laylat al-Qadr

-          Contributor: Adam Zeidan

-          Article Title: Laylat al-Qadr

-          Website Name: Encyclopædia Britannica

-          Publisher: Encyclopædia Britannica, inc.

-          Date Published: April 07, 2020

-          URL: https://www.britannica.com/topic/Laylat-al-Qadr

-          Access Date: April 21, 2020