بنا بود که در این پاره از مطلب، به معرفی نقشه کلنل جولیس به عنوان یک سند ارزشمند درباره مشهد عصر ناصری بپردازیم که زحمت معرفی آن را چندی پیشتر دکتر مهدی صحراگرد عزیز بر عهده گرفت و مطلب ارزشمند ایشان در آسمانه به سادگی قابل بازیابی است و ما در این نوبت به بازخوانی حمام های مشهد بر اساس این نقشه می پردازیم. بر اساس نقشه مذکور، مشهد در آن روزگار جمعاً ۴۳ باب حمام داشته است که به تفکیک محلات و بر مبنای صورت مضبوط روی نقشه عبارتند از:

الف. محله سراب (۱۱ باب): حمام میدان ارگ، حمام سراب، حمام علی مردان خان، حمام‌های امام جمعه (دو باب)، حمام حاجی هاشمی خان، حمام میرعلم خان، حمام شاه، حمام حاجی محسن خان، حمام سالار، حمام حاجی ... [خوانا نیست] (جنب مدرسه فاضل خان).

ب. محله سرشور (۸ باب): حمام میرزا، حمام کوچک، حمام سرسوق، حمام گود حسود، حمام سر بهادر، حمام مستشار الملک، حمام میرزا اسمعیل، حمام عسکراوقلی.

پ. محله عیدگاه (۱۰ باب): حمام‌های امام جمعه (دو باب)، حمام عباسقلی خان، حمام کوچه کربلا، حمام حاجی ... [خوانا نیست] (نزدیک قبرستان)، حمام مهدی خان، حمام جدیدها، حمام حاجی مهدی خان (نزدیک دروازه عیدگاه)، حمام مهدی قلی میرزا، حمام پای چنار (حاشیه پایین خیابان).

ت. محله پایین خیابان (۷ باب): حمام میرزا ابراهیم، حمام حسینقلی، حمام حاجی میرزا هاشم مرحوم، حمام شاهوردی خان، حمام حاجی صفر، حمام امام جمعه.

ث. محله نوغان (۷ باب): حمام آقاچه، حمام متولی، حمام صاحبکار، حمام مؤیدالدوله، حمام میرزا ابراهیم، حمام حاجی رستم، حمام باغ.

ج. محله بالاخیابان (۳ باب): حمام حاجی میرزا ذبیح الله، حمام نادر، حمام پای چنار.

چ. محله حرم (۳ باب): در نقشه جولیس، مرز محلات با خط چین قرمز مشخص شده‌اند. بر اساس نقشه، حمام‌های امام جمعه (دو باب) و حمام پای چنار (پایین خیابان) نه در محله سرشور واقع است، نه در محله پایین خیابان و نه در محله عیدگاه. در اینجا ما این سه باب حمام را به نام حمام‌های محله حرم ثبت کرده ایم. .

پیشتر و در پاره نخست و دیگر، به حمام های مشهد در مطلع الشمس و نفوس ارض اقدس اشاره کرده ایم. آمار اسناد بررسی شده (مطلع الشمس، نفوس ارض اقدس و نقشه جولیس) نشان از اختلاف تعداد حمام‌های احصاء شده دارد. شاید اصلی‌ترین منشاء اختلاف در ثبت تعداد حمام‌ها را بتوان مشخص نبودن مرزهای محلات دانست، چراکه محلات شهری در بافت‌های تاریخی غالباً فاقد مرز مشخص و تعیین شده‌ای بوده‌اند. از سوی دیگر با توجه به غیر بومی بودن جولیس و اعتمادالسلطنه و عدم آشنایی کامل و کافی ایشان با شهر مشهد و محلات آن به نظر می‌رسد که گزارش نفوس ارض اقدس که اساساً با هدف سرشماری (و لابد توسط شخصی کاردان) تهیه شده است، از لحاظ اعتبار تحقیق از سایر منابع، معتبرتر است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

*این مجموعه مطالب با همکاری سرکار خانم دکتر سپیده موسوی تهیه شده است. از همراهی ایشان سپاسگزاری می‌شود.