از دیرباز در اندیشه ایرانی مفهوم شهر حضور داشته است. جم بزرگترین پادشاه درشاهنامه و نخستین انسان در اسطوره های کهن ایرانی[۱] بنیان گذار شهری است برای حفظ حیات از نابودی؛ شهری سبز با آب و آتش و مکانی برای اجتماع بزرگترین، نیکوترین، بلندترین، خوشبوترین،...گونه های حیات از هر نوعی: ورجمکرد[۲].
اما ورجمکرد همان utopia نیست و کنار هم قرار دادن آنها با عنوان آرمانشهر و به ويژه به عنوان معادلی برای Utopia خاستگاه و چگونگی پیدایش آنها و در نتیجه ماهیت آنچه را که مطرح می سازند مبهم می سازد. Utopia که ریشه آن دو واژه یونانی «u» به معنای «نه» و «topos» به معنای «مکان» است به معنای ناکجا مطرح می شود. Utopia عنوان کتابی است که توماس مور اندیشمند انسان گرای انگلیسی در ۱۵۱۶ میلادی آن را منتشر کرد و« تصویربهترین حکومت ممکن» بود؛ چنان که در عنوان برگردان فرانسوی کتاب در ۱۷۸۰ میلادی آمده است[۳]. تصویری از مکانی نشان دهنده تمایل یا آرزو برای دگرگونی وضع موجود، نشانی از اندیشیدن انسان در آستانه عصر خرد به چگونگی تغییر جهان[۴]. چنین تصوری از شهر آرمانی با شهر اسطوره ای تفاوتی ماهوی دارد. شهر اسطوره ای به جهان اسطوره ها تعلق دارد. نمی توان تولد آن را به فرد یا کسان خاصی نسبت داد. اسطوره ها به اعتقاد زرین کوب در نزد كساني كه آنها را نقل كرده اند، اختراع صرف نبوده اند و هسته هايي از حقيقت را داشته اند[۵].یا چنان که کاسیرر می گوید اسطوره ها یکی از مشخصه های انسان است که وجه ممیزه وی نمادساختن است[۶]. اما این نمادسازی عینی کردن تجربه اجتماعی بشر است و نه تجربه ی فردی او[۷]. نمادی که در خود آرزوها، اندیشه ها و احساسات بشری را گنجانده است[۸]. چنین نمادسازی عینی کردن تجربههای بشری است که واقعیت دارند و باید آن را پذیرفت.[۹] با این رویکرد وقتی به ورجمکرد توجه می کنیم شیوه ای را که انسان ایرانی ارتباط خود را با محیط، موجودات، با انسان های دیگر تصور کرده است، چگونگی استقرارش را در این محیط و مکانی که برای استقرار خود متصور شده است را از منظر دیگری می فهمیم. اینها واقعیت های نحوه مواجهه انسان ایرانی با محیط پیرامون خود و چگونگی استقرار مطلوبش از دیرباز را به ما یادآور می شوند. در Utopia طبیعت چیزی نیست جز ابزاری برای پیروزی انسان و در نتیجه هرجا که مانع پیروزی انسان شود ـجنگل ها، کوه ها، صحراها، مرداب ها ـ باید از بین برود[۱۰]. تفکری که حاصل آن رفتار بشر دوران مدرن با محیط بوده است. در حالی که ورجمکرد بیان ذهنیت ایرانی نسبت به هماهنگی انسان است با طبیعت، با آهنگ آن همراه شدن و ترکیبی موزون با آن ساختن. اندیشه ای که مبنای شهرسازی ایرانی تا قبل از دوران مدرن بوده است. بنابراین اگرچه شاید به نظر برسد که بین طرح شهری منظم و قرینه آرمانشهری با طرح ورجمکرد[۱۱]، همانندی هایی وجود دارد اما آنچه در عمل حاصل می شود تفاوت هایی ماهوی دارد. هم در غایت و هدفی که دنبال می کند ، هم در شیوه ای که انسان در آن جای می گیرد و با محیط طبیعی پیرامون خود تعامل می کند و هم در خاستگاه آن.
۱. آرتور کریستنسن، کارنامۀ شاهان در روایات ایران باستان، ترجمۀ باقر میرخانی و بهمن سرکاراتی، دانشگاه تبریز، ۱۳۵۰، ۴.
۲. مهرداد بهار. پژوهشی در اساطیر ایران:پاره نخست و پاره دوم.تهران: آگه، ۱۳۸۶، چاپ ششم، ۲۱۶-۲۱۹
۳. فردریک روویون. آرمانشهر در تاریخ اندیشه غرب. ترجمه عباس باقری. تهران: نی، ۱۳۸۵، ص ۱۲
۴. همان، ص ۳۵
۵. زرین کوب، تاریخ در ترازو،تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۳، ۳۱
۶. کاسیرر، ارنست.اسطوره دولت. ترجمه یدالله موقن.تهران:هرمس ، ۱۳۷۷، ۱۱۷
۷. همان، ۱۱۹.
8. Cassirer,Ernst, An Essay on Man: An introduction to a philosophy of human culture,N.Y.:Doubleday,anchor books,1944, 88
۹. کاسیرر می گوید اسطوره های واقعی را نه به مثابه تصاویر بلکه به عنوان واقعیت می شناسند . این واقعیت را نمی توان رد کرد یا مورد انتقاد قرار دارد . بلکه باید آن را به شیوه ای بی چون و چرا پذیرفت. کاسیرر، ۱۳۷۷، ۱۲۰
۱۰. روویون، همان، ۲۲
۱۱. چنان که سعیدنیا آن را به تصویر کشیده است. احمد سعیدنیا. اندیشه شهرسازی در نخستین شهر اسطوره ای ایران. در مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد دوم، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۴.
اشتراک مطلب
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
آخرین راوی رمان، دختری بیستساله به اسم نداست که نام او نیز مانند سه شخصیت دیگر، از بخش اول تا چهارم بارها تکرار شده و در تمام بخشهای دیگر حضور دارد. تجربهی ندا در مواجهه با شهر و بناها قدری متفاوت با بقیهی راویان است؛ چرا که مسیر زندگی او نیز تفاوتهای زیادی با باقی شخصیتها دارد. او که دوران نوجوانی خود را، مانند سامان، در شهرک اکباتان گذرانده، زمانی ناچار به کوچ همراه خانوادهاش شده و به بندرعباس میرود.
«شهر اسلامی» بهعنوان یک مفهوم و موضوع تاریخی مبهم از قرن نوزدهم در تخیل اروپایی ابداع شده است. با این حال، نقد شرقشناسی این انتظار را که تجدید حیات عقاید و سیاستهای اسلامی آغازگر مرحله جدیدی از شهرسازی اسلامی باشد، بهویژه در حکومتهای دینسالاری مسلمان مانند ایران و همچنین ترکیه و خلیجفارس، فرونشانده است.
فرشید امامی بر اساس کتاب اخیر خود با عنوان اصفهان: معماری و تجربه شهری در ایران اولیه (انتشارات دانشگاه ایالتی پن، 2024) که به تازگی...
اندیشهی اسطورهای بهاءالدین عاملی (شیخ بهایی)، بیش از چهار سده حاکم بر قلمروهای گوناگون علوم و فنون، بویژه معماری بوده است. مقالهی حاضر تأملی تاریخی در آثار و لایههای پنهان زندگی شیخ بهایی و ارتباط او با قلمرو معماری است؛ و تلاش میکند با استناد به مدارک تاریخی اندیشهی دیرپای توانایی و حضور برجستهی شیخ در قلمرو معماری را مورد تحلیل قرار دهد.