نخستین سرشماری دقیق نفوس و مسکن در ایران، با دستور میرزاحسین خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدین شاه، انجام شد. این سرشماری تمام کشور را در بر نمی‌گرفت و محدود به شهرهای بزرگ و بویژه تهران بود. سرشماری نفوس مشهد توسط فردی به نام زین العابدین میرزای قاجار انجام شد. تا پیش از سرشماری در سال ۱۲۵۷ خورشیدی، آمار دقیقی از جمعیت مشهد در دست نبود. 

سند نفوس ارض اقدس یا‌‌ همان سرشماری زین العابدین میرزای قاجار که در کتابی با عنوان نفوس ارض اقدس ثبت شده، نخستین سرشماری دقیق و علمی در شهر مشهد است. این کتاب ارزنده یکی از اسناد ارزشمند و بی‌ بدیل شهر مشهد است که نسخه چاپی و تصحیح شده آن در کتابخانه تخصصی تاریخ آستان قدس رضوی در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد. ظاهراً از چاپ قدیمی کتاب، تنها یک نسخه از سال ۱۳۱۸ شمسی در کتابخانه ملی موجود است و تصویری از این نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. در نسخه چاپی کتاب آمده است که نسخه اصل کتاب نفوس ارض اقدس با خط نستعلیق نسبتأ خوش در صفحاتی به ابعاد ۲۹×۲۱ سانتی‌ متر و در ۲۲۶ صفحه تحریر شده است. 

این اثر توسط مهدی سیدی تصحیح شده و با عنوان نفوس ارض اقدس، یا مردم مشهد قدیم؛ به سال ۱۳۸۲ به همت معاونت فرهنگی شهرداری مشهد و توسط انتشارات سگال و مهبان راهی بازار کتاب شده، هر چند شمارگان ناچیز کتاب، مانع از دسترسی آسان اهل تحقیق به این اثر ارزشمند شده است.

بر اساس گزارش نفوس ارض اقدس، مشهد در سال ۱۲۵۷ خورشیدی (۱۲۹۵ ه.ق.) دارای ۴۹ باب حمام بوده که توزیع آن در محلات شش گانه آن روزگار به شرح زیر بوده است:

- محله نوغان، هشت باب؛ محله سراب، پانزده باب؛ محله عیدگاه، هفت باب؛ محله سرشور (سرسوق)، ۹ باب؛ محله پایین خیابان، شش باب؛ محله بالاخیابان، چهار باب (سیدی فرخد، ۱۳۹۲، ۱۳۰- ۱۲۸، به نقل از نفوس ارض اقدس).

بر اساس آمار مندرج در همین گزارش، شهروندان دارای مشاغل مرتبط با حمام، به شرح زیر در محلات مختلف شهر ساکن بوده اند.

- حمامی:

- سراب: غلامحسین، کربلایی حسنعلی، کربلایی محمد، حاجی حسن.

- سرشور: سید عباس، مشهدی حسن، رحیم، رحیم، حاجی اسدالله، آقا اسمعیل.

- عیدگاه: کربلایی محمد، آقا محمدعلی، کربلایی رجبعلی، کربلایی علی خان، محمد، کربلایی صادق، کربلایی حسین، حسین، کربلایی اکبر، حاجی علی محمد، سید علیرضا.

- پایین خیابان: کربلایی میرزا، ملا محمد قاینی، ملا عبدالله، آقا محمد، کربلایی رضا، کربلایی علی، کربلایی یوسف، قاسم، محمدعلی، عباس، میرزا، کربلایی علی اصغر، قربانعلی، حاجی باقر، صفر، کربلایی غلامحسین، کربلایی حسینعلی. 

- نوغان: ملا اسدالله، رمضان، سید عباس، رجب، علی، محمد، مشهدی علی، حسین، حاجی ابراهیم، ملا علی، ملا علی، حاجی عباس، کربلایی غلامحسین، حاجی علی، محمدحسین، علی اکبر.

- بالاخیابان: مشهدی محمد، محمدتقی، ملا حسن، آقا حسن، آقا حسین، آقا محمد. 

- دلاک:

- سراب: ابراهیم، کربلایی حسن، کربلایی یعقوب، استاد غضنفر.

- سرشور: کربلایی کریم، استاد غلامحسین.

- عیدگاه: ملا عبدالرحیم جدید (دلاک حمام جدیدها)، ملا ولی.

- پایین خیابان: اسدالله، کربلایی جعفر، کربلایی رجبعلی، کربلایی رضا، کربلایی حسن، کربلایی رحمن مرحوم، ملا حسین، رحیم، نوروز، کربلایی حسن، محمدعلی، کربلایی محمدتقی، استاد ابراهیم، استاد رجب، ملا محمود، غلامحسین، کربلایی احمد، عظیم، کربلایی حیدر، کربلایی رمضان، کربلایی رحمن، کربلایی علی، ابراهیم، کربلایی احمد، کربلایی غلامعلی، رضا، سید محمد، استاد نوروز، کربلایی عسکر، اکبر، کربلایی اسمعیل، کربلایی صادق، کربلایی محمد، غلامحسین، کربلایی عبدالله، کربلایی شعبان، کربلایی حسین، کربلایی غلامرضا، کربلایی عباسقلی. 

- نوغان: عبدالله، خداداد، عباس، محمد.

- بالاخیابان: حسن، اسمعیل. 

- تون تاب:

- پایین خیابان: مشهدی تقی.

- نوغان: رمضان.

- بالاخیابان: آقا محمدرضا.

- صابونی:

- عیدگاه: حاجی علی، سیف الدین، کربلایی رحیم.

- شانه ساز:

- عیدگاه: کربلایی غلامحسین، کربلایی حجی.

- پایین خیابان: آقا میرعلی.

- نوغان: ؟ (بدون اسم). 

- آینه ساز: 

- عیدگاه: ملا عبدالله.

- پایین خیابان: آقا محمد.

- نوغان: کربلایی محمد.

- حناسای: 

- سراب: مشهدی حسن، غلامرضا، ملا عبدالغفور، حاجی محمد اسمعیل. 

- پایین خیابان: کربلایی غلامرضا، شیخ نصرالله (قاجار قوانلو، ۱۳۸۲). 

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

*این مجموعه مطالب با همکاری سرکار خانم دکتر سپیده موسوی تهیه شده است. از همراهی ایشان سپاسگزاری می‌شود.