امروز بنایی با گنبدخانۀ رفیع و نمایان در محلۀ شاابوالقاسمِ یزد به بقعۀ شاه‌کمال اشتهار دارد. بنای گنبددار مذکور از نظر محققان تاریخ معماری یزد، همان مدرسۀ کمالیه مندرج در تواریخ یزد است.

 بقعۀ شاه‌کمال در وضعیتِ کنونی متشکل از دو بخش است: یکی گنبدخانه، که به‌نظر می‌رسد بازماندۀ مدرسۀ کمالیه  است، و دیگری اتاقِ متصل به گنبدخانه. مرحوم افشار بدون اشاره به سندی مشخص، سال ساخت گنبد را ۷۱۲ هجری می‌نویسد، و اتاق متصل به گنبدخانه با استناد به کتیبۀ موجود در این ناحیه، در سال ۷۹۲ هجری و با دستور شیخ‌علی بن فتح‌الله بنا شده است.۱

 سوال‌هایی پیش می‌آید و آن اینکه، آیا مجموعۀ کمالیۀ  مندرج در تواریخ یزد، همان بنای گنبدداری است که میان اهالیِ محلۀ شاابوالقاسم به بقعۀ شاه‌کمال اشتهار دارد؟ اگر ساختِ اتاقِ متصل به گنبدخانه، نسبت‌به ساختِ خودِ گنبدخانه متأخر باشد؛ در این‌صورت، گنبدخانۀ بقعۀ شاه‌کمال چه سالی ساخته شده است؟

نویسندۀ نوشتۀ حاضر، در حد وسع خود و امکانات متنیِ موجود سعی می‌کند، برای سوال‌هایِ طرح شده پاسخی بیاید. برای‌این‌ منظور شواهد متنی و کالبدی، بررسی و مقابله شده است. منظور ما از شواهدِ متنی، تواریخ یزد است، و مشخصاً تواریخ سه‌گانۀ یزد؛ یعنی تاریخ جعفری و کاتب و بافقی. در ادامه، ابتدا مشخصه‌هایِ کالبدیِ بنای بقعۀ شاه‌کمال، سپس اشارات مندرج در تواریخ یزد را وارسی و در نهایت مقابلۀ آنها و جمع بندی.

زمینۀ گنبدخانۀ بقعۀ شاه‌کمال مربع شکل است، و اندازۀ هر ضلع آن حدود ۸ متر و ضخامت جرزهای آن ۱.۸۰ متر است. وجوه داخلیِ گنبدخانه در منطقۀ بدنه یا هیکلِ گنبدخانه با سه طاق‌نما آرایش شده است، طاق‌نماهایِ وسط هر وجه عریض‌تر از طرفین است. گوشه‌سازی منطقۀ میانی با اسکنج ساده است.

در دیوار غربی متصل به گنبدخانه، که احتمالاً بعد از ساختِ گنبدخانه بدان متصل شده، کتیبه‌ای رنگی با خط ثلث، بانی و سالِ ساختِ این موضع را معرفی می‌کند. عین عبارات کتیبه مذکور چنین است: «امر بانشاء بقعة المبارکة اقل عبادالله شیخ علی ابن فتح الله احسن الله احواله  فی یوم سبت الرابع ذی الحجه لسنة اثنین و تسعین و سبعمائه الهجریه».۲

با استناد به کتیبۀ این اتاق، معلوم می‌شود که این موضِعْ، بقعه‌ای بوده است، آقای افشار هم آثار قبوری را در وضعیت فعلی این بنا گزارش کرده‌اند.۳ همچنین مشخص می‌شود که بانی اتاق متصل به گنبدخانه شخصی به نام شیخ‌علی‌ابن ‌فتح‌الله است که در روز چهارشنبه ذی‌الحجه سال ۷۹۲ هجری دستور ساخت این قسمت از بنا را داده است. همچنین آثار کتیبه‌ای در حاشیه بین منطقۀ میانی و زمینه نقش بسته است. کتیبه مذکور آیات ۲۸۵ و ۲۸۶ سورۀ بقره است. علاوه‌بر‌این در طاق‌نماها و مواضع ژرف بالای اسکنج‌هایِ منطقۀ میانی عباراتی مانند « المک الله»، «القوة الله»، و مانند این‌ها کتابه شده است.۴ در ادامه شواهد مرتبط با این بنا در تواریخ یزد ارائه خواهد شد.

جعفری مؤلف کتاب تاریخ یزد سال ساخت مدرسه کمالیه را ۷۲۰ هجری و بانی آن ‌را خواجه کمال ‌الدین ابوالمعالی فرزند برهان‌الدین می‌داند. ایشان اشاره‌ای به مشخصه‌هایِ کالبدی و برخی از عناصر کالبدی بنا دارند. جعفری مشخصه‌های بقعۀ شاه‌کمال (مدرسه کمالیۀ) را این‌طور توصیف می‌کند:

این مدرسه عالی با دو مناره و قبه و ساحت در مدرسه و خانقاه و بیت الادویه و حمام نیکو و خانه‌های عالی ساخته، و تمام مدرسه بکاشی و نقاشی مزین کرده و موقوفات بسیار بر آن وقف کرده، و قناتی از قریه فراشاه جاری گردانیده، و آب آن داخل خیرآباد بشهر درآورده و در مسجد جمعه از هم جدا می‌شود و دو دانگ آن بمدرسه خودش می‌رود.۵

حدود هجده سال بعد از جعفری، کاتب مؤلف تاریخ جدید یزد علاوه بر مشخصه‌های مندرج در کتاب تاریخ یزد، گزارشی از شرایط بنا در عصر خود عرضه می‌کند.۶ کاتب وضعیت مدرسه، عمارت و حمام متصل به آن ‌را مخروبه و دربارۀ کاشی‌کاری بنا چنین می‌نویسد: «و تمام کاشی‌ها را کنده‌اند و در مدرسه را برده‌اند»۷

بافقی مؤلف جامع مفیدی علاوه‌بر اشاراتِ مندرج در تواریخِ جعفری و کاتب، اطلاعات بیشتری از مشخصه‌هایِ این بنا ارائه می‌دهد، گزارشی هم از وضعیت بنا در سال ۱۰۸۲ هجری عرضه می‌کند. ایشان موقعیت این بنا را در محلۀ «شهاب الدین قاسم» می‌نویسد. همچنین به مدرسه و کاشی‌های رنگین آن اشاره می‌کند. بافقی دربارۀ مشخصه‌هایِ تزیینی بنا چنین می‌نویسد: «مدرسه عالی در کمال تکلف پرداخت و ازاره‌ای به کاشی الوان و سقف به طلا و لاجورد تزیین نمود»۸.

اطلاعاتی که بافقی ارائه می‌دهد، حاوی نکاتی است. اول اینکه محل بنا با محله‌ای که امروز به نام «شاابوالقاسم» معروف است، مطابقت می‌کند. از طرفی مشخصه‌های تزیینی مندرج در جامع مفیدی هم با وضع موجود مطابقت می‌کند.۹بافقی وضعیت بنا را در دورۀ صفویان را این‌طور تشریح می‌کند:

و در حین تحریر این اوراق که دو مرحله از سنۀ ثمانین و الف هجرت نموده بنای مدرسه و حمام چون بنای عمر ناپایدار فروریخته و خانقاه مانند درویشان زاویه نشین خود را به گوشۀ اختفا کشیده و آب خوشگوارش با چشمۀ حیوان همچشمی نموده در ظلمات گمنامی مأوا گزیده [...] و اتمام عمارت مذکوره فی سنة عشرین و سبعمائه بوده و محل و مکان آرامگاه بانی در گنبد است.۱۰

با  استناد به اشارات بافقی، معلوم می‌شود که بنا در دوره ایشان وضعیت خوبی نداشته و رو‌ به خرابی و ویرانی بوده. اما بافقی در تشریح مشخصه‌های تزیینی بنا نسبتاً دقیق و با جزئیات از نقوش و رنگ‌های بکاررفته صحبت می‌کند. در نتیجه به‌نظر می‌رسد برخی از عناصر بنا در این دوره سالم و پابرجاست و باتوجه‌به مشخصه‌هایِ وضعیت کنونیِ (سال ۱۰۸۲) گنبدخانه، می‌توان این‌طور استنباط نمود که سقفی که بافقی اشاره می‌کند، همان گنبدِ گنبدخانۀ بنای فعلی باشد.

جعفری، کاتب، و بافقی سال ساخت بنا را ۷۲۰ هجری می‌دانند. ممکن است بافقی با استناد به جعفری و کاتب، و کاتب با استناد به جعفری سال ساخت را نوشته باشند. اما جعفری که قدیم‌ترین مؤلف تواریخ یزد است، در سال ۸۴۴ هجری کتاب تاریخ یزد را نوشته، ایشان اطلاعاتی از ۱۲۴ سال قبل از خود ارائه می‌دهد. صحتِ گزارشِ جعفری را چطور می‌توان ارزیابی کرد؟

  جعفری احتمالاً بر اساس منابعی سال ساخت مدرسۀ کمالیه را می‌نویسد. یا بر اساس گزارشی شفاهی، یا اینکه کتیبه‌ای بوده و امروز اثری از آن بر جای نمانده است، یا بر پایه نام بانی آن و تخمین زمان حضور کمال‌الدین در محلۀ شاابوالقاسم.

 اطمینان از موارد اول و دوم برای نویسنده غیر ممکن است، اما دربارۀ بانی می‌توان شواهدی را شناسایی و بر اساس آن قضاوت کرد.

مورخین تواریخ یزد بانی بقعۀ شاه‌کمال را خواجه کمال‌الدین‌ابوالمعالی می‌دانند. با استناد به همان تواریخ، خواجه کمال‌الدین فرزند خواجه برهان‌الدین‌لطف‌الله است. ایشان وزیر امیرمبارزالدین محمد مظفر است. و امیرمبارزالدین حاکم مظفریان در یزد است.۱۱ مبارزالدین مظفر در سال ۷۰۰ هجری در شهر میبد به دنیا می‌آید، در ده سالگی و در سال ۷۱۰ هجری پدرش وفات می‌کند و در سال ۷۱۶ هجری در سن شانزده سالگی به مقام پدر می‌رسد.۱۲

بنابراین، زمان احداث بنای بقعۀ شاه‌کمال احتمالاً همان سال ۷۲۰ هجری است، چراکه پدر بانِی این بنا، یعنی خواجه برهان الدین‌لطف‌الله وزیرِ مبارزالدین‌مظفر بوده است و با توجه به زمان سلطنت رسیدن مبارزالدین‌مظفر، می‌توان این‌طور استنباط نمود که سال ساخت مدرسۀ کمالیه اوایل سدۀ هشتم هجری و مقارن دوران حاکمیت مظفریان در یزد است، و بر پایۀ کتیبه‌ای که امروز برجای مانده، اتاق متصل به گنبدخانه در سال ۷۹۲ هجری ساخته شده است.

[۱] ایرج افشار، یادگارهای یزد، ج۲، ص ۶۱۱-۶۱۰.
[۲] ایرج افشار، یادگارهای یزد، ج۲، ص ۶۱۳.
[۳] ایرج افشار، یادگارهای یزد، ج۲، ص ۶۱۳.
[۴] ایرج افشار، یادگارهای یزد، ج۲، ص ۶۱۲.
[۵]جعفری، تاریخ یزد، ص ۱۱۵.
[6] جعفری در کتاب تاریخ یزد وقایع و آثار را تا سال ۸۴۴ هجری ارائه می‌کند، و کاتب در کتاب تاریخ جدید یزد ذکر وقایع و شرح احوال آثار را تا سال ۸۶۲ هجری عرضه می‌کند. با توجه به قحطی سال ۸۵۶ و سیل ویرانگر سال ۸۶۰، اطلاعاتی که از تاریخ جدید یزد بدست می‌آید، حاوی نکاتی است که از صورت و سیمای شهر و آثار بعد از بلایای وارده عرضه می‌دارد.
[۷] کاتب، تاریخ جدید یزد، ص۱۲۴.
[۸] بافقی، جامع مفیدی، ج۲، ص ۲۵۳-۲۵۲.
[۹] در یکی از گزارش‌های مرکز اسناد میراث فرهنگی یزد به نقوش رنگی و ازاره‌های کاشی‌کاری و شمسۀ پر نقش با آبرنگ اشاره شده است. علاوه بر اینها در همان گزارش به نوعی کاشی زرین فام به شکل ستاره شش پر با نقوش گیاهی  و کاشی‌های چلیپا شکل فیروزه‌ای اشاره شده است.
[۱۰] بافقی، جامع مفیدی، ج۲، ص ۲۵۳.
[۱۱] جعفری، تاریخ یزد، ص ۴۸.
[۱۲] جعفری، تاریخ یزد، ص ۴۸. و کاتب، تاریخ جدید یزد، ۷۸.