در میان ترسیم‌های پاسکال کُست نقشۀ بخشی از بازار کاشان تحت عنوان «بازار حاج سید حسین و حمام عمومی» (Bazar Adji-Seid Hussen et bain public) نیازمند توجه و بررسی است (تصویر ۱). تصویر این نقشه در کتاب «Monuments modernes de la Perse» در سال ۱۸۶۷ به چاپ رسیده است. [۱] این نقشه باید حاصل سفری باشد که در دهۀ ۱۸۴۰ و در زمان محمدشاه قاجار انجام شده بود. نقشه که خوب ترسیم شده دو بنای وسیع را در دو جانب یک راستۀ بازار نشان می‌دهد. بنای سمت چپ حمامی است که در نقشه به نام دقیق آن اشاره نشده است. اما روشن است که این بنا، حمام خان است که در سال ۱۱۸۸ ه.ق. [۲] به دستور عبدالرزاق خان حاکم وقت کاشان ساخته شده و وضع فعلی آن با نقشۀ کست تفاوت چندانی ندارد. در نقشۀ یادشده راستۀ بازار به عنوان بازار بزرگ (بازار گذر بزرگ) [۳] معرفی شده است که باید راستۀ بالابازار باشد. لذا عنوان بازار حاج سیدحسین همان‌طور که از راهنمای نقشه نیز فهمیده می‌شود به بنای سمت چپ اطلاق شده است. مقصود کست از این بنا به احتمال فراوان باید جایی باشد که امروز آن را به نام تیمچۀ حاج سیدحسین صباغ یا تیمچۀ حاج محمد صادق نقوی (مالک بعدی تیمچه و وقف‌کنندۀ آن) می‌شناسیم.
وضعیت امروزی بنای یادشده در نقشه‌ای که دفتر فنی ادارۀ میراث فرهنگی کاشان تهیه کرده قابل مشاهده است (تصویر ۲). مقایسۀ دو نقشه بررسی شده نشان می‌دهد که نقشۀ کست احتمالاً شکل ساده‌تری از بنای مورد نظر است؛ به‌نحوی که حجره‌های پیرامون صحن اصلیِ کشکولی شکل تیمچه به صورت ساده‌تری پیرامون فضای میانی چیده شده‌اند. علاوه براین، حجره‌های واقع در چهار گوشۀ صحن یادشده در ترسیم کست با زاویۀ ۴۵ درجه نسبت به محورهای طولی و عرضی بخش اصلی بنا قرارگرفته‌اند؛ موضوعی که در وضعیت موجود و نقشه‌های بنا دیده نمی‌شود و شاهدی از آن نیز در دست نیست. این ممکن است نشانه‌ای از وضعیت گذشتۀ بنا تلقی شود. هرچند بعید است؛ هم به دلیل عدم وجود شاهد یا نشانه و هم به دلیل شکل ساده‌شدۀ ترسیم کست نسبت به بنا و نحوۀ این ساده‌سازی. بخصوص که هشتی مفصل بنا که توسط دو راهرو کوتاه به راستۀ بالابازار و صحن اصلی تیمچه متصل می‌شود، در ترسیم کست به فضایی کوچک و هم‌اندازۀ یکی از حجره‌های واقع در چهار گوشۀ بنا تبدیل شده است. علاوه بر این، نسبتِ بخش پیرامون هشتی به بخش پیرامون صحن اصلی تیمچه طوری است که احتمال ساخته شدن هشتی در زمانی بعد از بازدید کست را منتفی می‌کند. درعین حال کست بنای یادشده را دقیقاً دیده است. زیرا تصویری از فضای داخلی آن را از انتهای تیمچه به سمت در ورودی ترسیم کرده است (تصویر ۳). اما مهم‌ترین نکته در مورد نقشۀ کست این است که تیمچۀ حاج سیدحسین اصلاً در مقابل حمام خان و یا به قول کست حمام عمومی قرار ندارد، بلکه تقریباً در فاصلۀ یکصد متری شرق آن واقع شده است و البته همانند حمام در سمت جنوب راستۀ بالابازار.
ممکن است تصور شود که بنای مورد نظر کست که نقشه و موقعیتش با تیمچۀ حاج سیدحسین صباغ تفاوت دارد اساساً مکان دیگری است و برای مثال، کست نام بنا را اشتباه درج کرده است. این نیز غیرممکن است. زیرا در مقابل حمام خان و البته با اختلاف یکی دو حجره، ورودی سرایی متفاوت با ترسیم کست قرار دارد که نامش سرای بالابازار و یا بروجردی‌ها است و اگرچه نوسازی شده اما بنایی قدیمی است. ازسوی دیگر تصویری که کست از داخل بنای «بازار حاج سیدحسین» ترسیم کرده است (تصویر ۳) کاملاً با تیمچۀ حاج سیدحسین صباغ (تصویر 4) و همچنین با نقشه‌ای که خودش از این بنا در کتاب معرفی کرده است (تصویر ۱) همخوانی دارد. مثلاً جای حجره‌ها و تعداد آنها و شکل سقف و حتی دست‌انداز مشبک لبۀ رواق طبقۀ بالا همه شبیه هم هستند. عمدۀ تفاوت‌ها در شکل تزئینات گچی برخی جاها است و همچنین چند قوس بزرگ به عرض سقف صحن میانی تیمچه که الحاقی بودن آنها از نحوۀ اجرا و شکل آنها و مصالحشان هویدا است.
لذا احتمالاً یا اطلاعات اولیه در زمان برداشت نادقیق بوده و یا اشتباهاتی در زمان تهیۀ تصویرها برای چاپ کتاب رخ داده است. دست‌کم بررسی تصویر دیگری از کاشان نیز ایرادهایی را آشکار می‌کند. کست در کتاب فوق‌الذکر تصویری از باغ فین را نیز درج کرده است که در آن، باغ طوری درون حصار و در پایین‌دست کوهستان تصویر شده که زمین مقابلش از هرچیز روییدنی بری است و عنصر ساخته شده‌ای هم در آن حدود دیده نمی شود (تصویر ۵). باوجود این در نسخۀ دستنویس کست که در کتابخانۀ شهرداری مارسی محفوظ است، این تصویر ترکیب متفاوتی دارد (تصویر ۶). تصویر باغ فین داخل نسخۀ دستنویس که خیابانی در مقابل باغ را نیز شامل می‌شود، هم با متن کلانتر ضرابی در دهۀ ۱۲۸۰ ه.ق [۴] مبنی بر وجود خیابانی در برابر سردر باغ فین همخوانی دارد و هم با عکسهای دهۀ ۱۹۳۰ میرون اسمیت.[۵] لذا به نظر می‌رسد کست تصویر باغ را پس از انجام پاره‌ای تغییرات در کتاب درج کرده است. اما باید توجه داشت که دو تصویر سردر باغ فین که داخل کتاب و نسخۀ دستنویس کست قرار دارند احتمالاً از یک منشاء هستند و تفاوت‌های آنها منحصر به محیط پیرامون، درختان و جزئیات بناها است. لذا ممکن است نسخه‌ای از تصویر برای درج در کتاب ساخته شده باشد که مثلاً باغ را بهتر نشان دهد. این موضوع در مورد تیمچۀ حاج سیدحسین صدق نمی‌کند. ازاین رو به نظر می‌رسد تفاوت میان نقشۀ کست و بنای تیمچۀ یادشده و به‌خصوص جابجایی آن در راستۀ بازار در کنار سایر موارد مشابه می‌تواند موضوع یک تحقیق باشد.
*منبع تصویرهای ۱ و ۳ و ۵ از کتاب «Monuments modernes de la Perse»، منبع تصویرهای ۲ و ۴: پروندۀ ثبت تیمچۀ صباغ در فهرست آثار ملی ایران به شمارۀ ۱۰۲۵۳، منبع تصویر ۶ «Bibliothèque municipale de Marseille»، با سپاس از خانم دکتر مهوش عالمی برای در اختیار قرار دادن این تصویر.
Coste, Pascal. (1867). Monuments modernes de la Perse.
بپایان آمد و گفتا صباحی بهر تاریخش/ «از این حمام عالم شد بری جاوید زآلایش». نک: پروندۀ ثبت حمام خان در فهرست آثار ملی ایران به شمارۀ ۳۶۲۷.
3. Bazar sur la grande rue de Kachan.
جیحانی، حمیدرضا و نغمه اسدی. (۱۳۹۸). عناصر و ویژگی‌های محیطی پیرامون باغهای مظهرخانه‌ای. معماری اقلیم گرم و خشک، دورۀ ۶، شمارۀ ۹، بهار و تابستان، ۱۹-۴۴
همچنین نک:
The Meyron Bement Smith Collection, Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery Archives, Smithsonian Institution, Washington, D.C.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
