تحقیق دربارۀ روند شکل گیری بنا در تصور اغلبِ محققان با مراجعه به بنا ممکن می‌شود. مطالعۀ بنا با این رویکرد، در صورتی‌که روشمند و دقیق باشد، نتایجی به همراه دارد که از مهم‌ترین آنها شناخت کالبد بناست. با این حال منفک دیدن بنا از بستر و سیاقی که در آن ساخته شده منجر به بی‌پاسخ ماندن بعضی از پرسش‌های مهم می‌شود. مسجد جامع ورامین از جمله بناهایی است که پژوهش‌های زیادی دربارۀ روند شکل‌گیری و سیر تاریخی آن انجام شده است. در بیشتر این پژوهش‌ها بنا را فارغ از بستر شکل‌گیریِ آن بررسی کرده‌اند و از این رو نتوانسته‌اند به پرسش‌های مربوط به روند شکل‌گیری بنا پاسخی درخور و جامع بدهند. در این تحقیق، حسین نخعی، با مطالعۀ تاریخ شهر ورامین و بررسی دقیق بنا زمینه‌های ساخت مسجد جامع ورامین و روند ساخت آن را بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد از راه مقابله و تفسیر شواهد متنی، شناخت کامل کالبد بنا و تحلیل کتیبه‌های بنا به هدف تحقیق دست یابد. این تحقیق پنج فصل دارد. در سه فصل اول تاریخ ورامین به منزلۀ بستر شکل‌گیری بنا بررسی می‌شود. در فصل اول، «اوضاع ورامین پیش از ساخت مسجد جامع»، علاوه بر مطالعۀ تاریخ ورامین زمینه‌های ساخت مسجد جامع در ورامین را نیز بررسی می‌کند. در فصل دوم، «اوضاع ورامین پس از ساخت مسجد جامع»، اوضاع ورامین از زمان ساخته شدن مسجد تا اواخر دورۀ قاجاریه را مطالعه می‌کند. در فصل سوم، «محل قرارگیری شهر ورامین و نسبت مسجد جامع با آن»، با استفاده از شواهدی که از شهر ورامین در اواخر دورۀ قاجاریه باقی بوده محل قرارگیری مسجد جامع نسبت به شهر را جستجو می‌کند. پس از آشنایی با تاریخ ورامین، در فصل چهارم، «صورت اصیل بنا»، صورت اصیل بنا به منزلۀ منبع اصلی تحقیق را بازشناسی می‌کند. در فصل پنجم، «روند شکل‌گیری بنا»، با تحلیل کتیبه‌های بنا، تمرکز بر خودِ بنا و قیاس اجزای آن با یکدیگر اقدامات انجام شده در مسجد طی سده‌های هشتم و نهم هجری را روشن می‌کند.
نخعی، حسین. «بازشناسی روند شکل‌گیری و تحول مسجد جامع ورامین». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنمای اول: دکتر هایده لاله، استاد راهنمای دوم: مهندس کامبیز حاجی‌قاسمی. استاد مشاور: دکتر زهرا اهری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، بهمن۱۳۹۳.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
