پیشه‌ورزانه بودن و غلبهٔ سنت شفاهی بر آموزش و انتقال معماری گذشتهٔ کشورمان اغلب موجب این سوءتعبیر شده که معماریِ تاریخی ایران سنتی فاقد دانش است که دستاوردهای خیره‌کنندهٔ آن نیز از منابعی غیر از علم (چون تجربه، شهود و نظایر آن) حاصل آمده؛ اما آیا به راستی تمام دستاوردهای شکوهمند معماری گذشته می‌توانسته است فارغ از دانشی نظام‌مند حاصل آید؟ این پرسش زمانی برجسته‌تر می‌گردد که دریابیم، به‌واسطهٔ برخی شواهد مسلّم تاریخی، دانش معماران گذشته تنها منحصر به امور بنّایی نبوده بلکه معماران با علومی چون هندسهٔ عملی و حساب عملی و حیل و نظایر آن نیز سروکار داشتند. این مهم ضرورت تأمل عمیق‌تر بر نسبت علم و معماری در معماری گذشتهٔ کشورمان را برجسته می‌سازد.

در بررسی نسبت علم و معماری، به دو طریق می‌توان عمل کرد. یکی پرسش از نسبت عالمان و معماران است، مثل اینکه معماران با اهل هریک از حوزه‌های دانش چگونه به تعامل می‌پرداختند؟ و دیگری پرسش از نسبت صناعت معماری و علوم تعلیمی است، مثل اینکه معماری (به‌مثابه یکی از صناعات) با چه علومی سروکار داشت؟ رویکرد اول را می‌توان گونه‌ای رویکرد «اجتماعی-تاریخی» و رویکرد دوم را «فلسفی-تاریخی» دانست. سویهٔ غالب در کتاب حاضر رویکرد دوم است. این کتاب در شش فصل به موضوع خود می‌پردازد. فصل نخست پیشینهٔ پژوهش‌ها پیرامون نسب علم و معماری در جهان اسلام را می‌کاود و رویکرد کتاب را تبیین می‌کند. فصل دوم به بررسی دو مفهوم علم و معماری، به‌عنوان مهمترین واژگان کلیدی این پژوهش، اختصاص دارد. در فصل سوم متون طبقه‌بندی علوم، در مقام منابع پایه تحقیق، و روش تحلیل داده‌های حاصل از این منابع معرفی می‌گردد؛ و در چهارمین فصل یافته‌های این متون در راستای فهم نسبت علم و معماری در جهان اسلام عرضه می‌گردد. فصل پنجم، با استفاده از یافته‌های پیشین، ماحصل یا در واقع نظریهٔ تحقیق حاضر در باب نسبت علم و معماری در ایران دوران اسلامی را عرضه می‌کند؛ و سرانجام فصل ششم به جمع‌بندی و بیان تلخیص‌یافتهٔ اهمّ یافته‌های کتاب اختصاص دارد.

- فهرست مطالب کتاب:

تقریظ (به قلم مهرداد قیومی بیدهندی)

پیشگفتار نویسنده

فصل اول: مروری بر نسبت علم و معماری در پژوهش‌های موجود

فصل دوم: کدام علم؟ کدام معماری؟

۱- ۲- علم

۲- ۲- معماری

فصل سوم: منابع و روش تحقیق در فهم نسبت علم و معماری

۱- ۳- فلسفۀ علم مسلمانان و مقولۀ طبقه‌بندی علوم

۲- ۳- پیشینه و سیر طبقه‌بندی علوم در جهان اسلام

۳- ۳- منابع و روش تحقیق

فصل چهارم: نسبت علم و معماری در متون طبقه‌بندی علوم

۱- ۴- قرن سوم/ نهم تا نیمۀ پنجم/ یازدهم؛ عصر فیلسوفان

۲- ۴- نیمۀ قرن پنجم/ یازدهم تا اوائل قرن هشتم/ چهاردهم؛ عصر متکلمان

۳- ۴- قرن هشتم/ چهاردهم تا سیزدهم/ نوزدهم؛ عصر دانشنامه‌نویسان

فصل پنجم: مراتب علمی در صناعت معماری؛ طرح یک نظریه

۱- ۵- علم عملی؛ مفهوم، جایگاه و سیر تحول آن در طبقه‌بندی علوم

۲- ۵- معماری و علوم عملی

۱- ۲- ۵- هندسۀ عملی؛ دانش پایه در حوزۀ معماری

۲- ۲- ۵- از رئاست بناء تا عقود ابنیه؛ نظری بر علم استادان صناعت معماری

۳- ۲- ۵- مهندسی؛ دانش عالی در حوزۀ معماری

۳- ۵- تبیین سلسله‌مراتب نظام معرفت علمیِ معماری

فصل ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

۱- ۶- جایگاه معماری در سلسله‌مراتب علوم در دوران اسلامی

۲- ۶- چگونگی ارتباط معماری و سایر علوم

۳- ۶- نقش علم در حوزۀ عمل معماری

۴- ۶- نقش علم در تبیین مراتب حرفۀ معماری

۵- ۶- محدودیت‌ها و پرسش‌های تازه

فهرست منابع

روح‌الله مجتهدزاده. مناسبات معماری و علوم در ایران دوران اسلامی.  تهران: متن (فرهنگستان هنر)، ۱۴۰۰.