به نام خدا

ویران شدن شهر و مهاجرت ساکنانش به شهری دیگر امری معمول است و در تاریخ ایران بارها و به علت‌های متفاوت رخ داده است. اما اینکه اهالی شهری شهر را به دست خود ویران کنند امری معمول نیست. شهر متوکلیه در شمال سامرا چنین شهری است.

متوکل در سال ۲۴۵ق پس از ساخت مسجد جامع سامرا تصمیم گرفت شهری برای خود بنا کند. برای یافتن محل مناسبْ در سه فرسخی شمال کرخ سامرا به منطقه‌ای به نام «ماحوزه» رسید که در آن آثار نهری از روزگار کهن [۱] وجود داشت. با مشورت با مهندسان تصمیم گرفت که این نهر را احیا و شهر خود را پیرامون آن برپا کند. از همان ابتدا هزینۀ احیا و حفر دوبارۀ نهر کهن را برآورد کردند و او بر هزینۀ آن، که دو میلیون‌وپانصد هزار دینار بود رضا داد. در میان مهندسانی، که مکان‌یابی شهر را انجام دادند و هزینۀ نهر کهن و احیای آن را برآورد کردند نام «محمد بن موسی منجم» هم دیده می‌شود. او فرزند ارشد خاندانی مشهور به بنو موسی (بنو شاکر) بود، که پدرش، موسی بن شاکر، از منجمان دربار مأمون بود. آثار و خدمات علمی و مهندسی منسوب به محمد و دو برادرش، احمد و حسن، در زمینۀ نجوم و هندسه و ریاضی بسیار است. محمد به استادی در هندسه و نجوم، احمد به علم حیل و حسن به هندسه مشهور است. [۲] یکی از اقدامات مهم مهندسی این خاندانْ را حفر نهر‌ جعفریه در همین پایتخت تازۀ متوکل خوانده‌اند. متوکل دستور داده بود تا خیابان عظیمی را در دویست ذرع بسازند و دو نهر را در دو طرف این خیابان روان کنند. در اجرای این فرمان دوازده هزار کارگر بسیج شده بودند.[3] ‌بی‌شک تکیۀ متوکل بر محمد و برادران دانشمندش بود که این بلندپروازی‌ها را می‌کرد. وقتی در نخستین روز محرم ۲۴۷ متوکل به شهر عظیم «متوکلیه» و کاخ رویايي‌اش، جعفریه،  قدم گذاشت چنین گفت: «اکنون هر آینه سلطان شمایم؛ که خود شهری ساخته‌ام و در شهرِ خود نشسته‌ام».

با همۀ این بلندپروازی‌ها آبادانی این شهر دوام چندانی نداشت؛ چه «کار احیای آن نهر کهن به انجام نرسید و آب در آن جریان پیدا نکرد؛ مگر جریان ضعیفی که پیوستگی و دوام نداشت» و [4] متوکل در کوتاه‌تر از یک سال اقامت در پایتخت و کاخ خویش کشته شد. منتصر، فرزند متوکل، از شومی این شهر به مردم دستور داد تا شهر را ویران کنند و با سنگ‌ و آجرهای کاخ جعفریه به سامرا بازگردند.[5] در سرگذشت زندگی متوکل آمده است که او از شدت بغض به آل علی علیهم السلام مختصر بقعه و زیارت‌گاه امام حسین علیه‌السلام در مشهد شریف کربلا را به آب بست و ویران کرد.