مهرزاد پرهیزکاری
قزوین صفوی ۴: خیابان
مهرزاد پرهیزکاری
سرآغاز واژه و کالبد خیابان را نمی‌توان در قزوین جستجو کرد، اما ویژگی‌های خیابان قزوین بدون شک در زمان خود بدیع بوده است. عبدی‌بیگ چندین بار از واژه خیابان استفاده کرده و به توصیف آنها پرداخته است. خیابان‌های موصوف، در داخل جعفرآباد یا خارج از آن بودند. در روضه‌الصفات او از خیابانی یاد می‌کند که بین درگاه دولتخانه (دولت‌سرا) و درگاه باغ سعادت‌آباد (سعادت‌فزا) قرار داشته است. در جنت‌الاثمار بار دیگر او خیابانی را خطاب می‌کند که دو سویش درگاه سرای شاهی (دولتخانه) و باغ سعادت‌آباد قرار داشته است و به تصریح آن را خیابان جعفرآباد نام می‌برد. (عبدی‌بیگ شیرازی،...
نقدی بر خوانش و استفاده از منابع در شناخت (شهر) قزوین عصر صفوی
مهرزاد پرهیزکاری
مطالعه دقیق شناخت‌هایی که به صورت خرد و کلان از قزوین صفوی ارائه گردیده، مسائل پنهانی را با خود همراه دارد که آگاهی بر آنها می‌تواند نتایج حاصله در شناخت را بهبود بخشیده و دگرگون سازد. در اینجا سعی شده تا با اشاراتی کوتاه، به برخی نکاتِ مقوله مذکور پرداخته شود. این یک بررسی همه جانبه نیست، بلکه بر اساس نگاهی سریع بر کارهای انجام شده تنظیم گردیده است؛ از این‌رو می‌توان ادعا کرد که بیش از آنچه که نوشته شده، قابلیت افزایش دارد.
قزوین صفوی ۳: جعفرآباد و دولتخانه
مهرزاد پرهیزکاری
جعفرآباد که قبلاً از آن سخن رفت حداقل به دو عرصه تقسیم می‌شد: باغ سعادت‌آباد و دولتخانه. نبود دقت نظر در توصیفات عبدی‌بیگ، موجب شده تا مرز میان عرصه‌های یاد شده، کمتر مورد توجه واقع گردد و اغلب فضای آن دو را در هم آمیزند. توصیف باغات با کوشک‌ها و ایوان‌ها در جنات عدن، چنان تصویر رویایی در اذهان پدید آورده، که پنداشته می‌شود تمامی جعفرآباد و از جمله دولتخانه متشکل از خیابان‌‌ها و جوی‌های آب روان و کوشک‌های میان باغی است. اگرچه این در مورد باغ سعادت‌آباد تا اندازه‌ای آشکار است اما در مورد دولتخانه صدق نمی‌کند. همچنانکه نظام...
قزوین صفوی ۲: باغ سعادت آباد
مهرزاد پرهیزکاری
در تذکره شاه تهماسب، از جعفرآباد با عنوان محله یاد شده (شاه تهماسب صفوی، ۱۳۴۳ق، ص ۲۷) اما با توجه به کتاب قاضی قمی، جعفرآباد نامی است که شاه تهماسب، مجموعه احداث شده را بدان مسمی گردانید (منشی قمی، ۱۳۸۳، ج ۱، ص ۳۹۹) لذا به کاربردن عنوان محله برای جعفرآباد یک مفهوم عام مکانی دارد و نباید آن را با محله شهری اشتباه گرفت. همو نوشته که برای احداث باغ، شاه تهماسب "اراضی موسوم به زنگیاباد" را از میرزا شرف جهان قزوین خریداری نمود. (منشی قمی، ۱۳۸۳، ج ۱، ص ۳۱۲) واژه اراضی که توسط قاضی قمی به کار...
قزوین صفوی ۱
مهرزاد پرهیزکاری
ساختار شهر قزوین در دوره صفوی از موضوعاتی است که بسیار از آن سخن رفته، اما نکته‌ای که اغلب مغفول واقع گشته نگاه جامع بر اساس قیاس و استقراء بافت موجود و تمامی متون تاریخی و اسناد مرتبط با قزوین صفوی است. از این‌رو اغلب نوشته‌ها، تصویری آرمانی از پایتخت دوم صفوی به دست می‌دهند. در این گفتار (یا سلسله گفتار) سعی بر نمایاندن ابعاد مختلف شهر قزوین به منظور نزدیکی بیشتر به واقعیت شهر در دوره صفوی است. عملیات انجام شده در این دوره [صفوی] نشان از وجود طرحی جامع برای شهر دارد. ساختار تاریخی شهر که تا قبل...
گذری کوتاه بر مفهوم اسامی آثار معماری در ترکیب با عدد چهار در نگاه هرتسفلد (بر مبنای کتاب تاریخ ایران بر پایه باستان‌شناسی [۱])
مهرزاد پرهیزکاری
آنچه در این نوشته آمده، حاصل یک تحقیق دامنه‌دار نیست، بلکه گذری شتابزده بر نظر ارنست هرتسفلد باستان‌شناس پرآوازه آلمانی در خصوص فهم کلی نام فضاهایی است که با واژه چهار ترکیب شده‌اند. نظر هرتسفلد با توجه به سابقه تحقیقاتی که در ایران داشته، و آشنایی او با زبان‌های باستانی، شایسته توجه است. او در کتاب خود با بررسی معنی چهارتاق و قیاس آن در فیروزآباد نتیجه گرفته که واژه چارقاپو یا چارتاق در حدود سال ۲۲۴م. پدید آمده است. هرتسفلد در توضیح چارتاق نوشته: "لغت چارقاپو [۲] در خرابه‌های [۳] قصرشیرین، واژه‌ای کردی است که چهار دروازه [۴] یا...
نغمۀ لرزاده
مهرزاد پرهیزکاری
کتاب نغمه لرزاده حاوی سروده‌های حسین لرزاده، آخرین بازمانده‌ی معماران جامع الشرائط در دوره‌ی معاصر است. مضمون نظم‌های کتاب بیشتر اخلاقی و ابراز ارادت معمار به خاندان پیامبر اسلام، خصوصا خامس آل عباست. برخی از اشعار لرزاده رابطه مستقیمی با مرمت‌های انجام گرفته توسط وی بر روی بقاع ائمه اطهار در عراق عرب دارد. اعتقادات مذهبی لرزاده به خوبی در سروده‌های او پیداست؛ از این رو کتاب حاضر می‌تواند نمایاننده مبانی اعتقادی، اندیشه و احساسات این معمار برجسته باشد. بر روی جلد کتاب، زیر عنوان، سه عدد ۹۲ و ۱۱۰ و ۲۰۲ به ترتیب از چپ به راست نوشته شده‌اند....
هشتی چهارسو
مهرزاد پرهیزکاری
حکایتِ نگاشته ساخت واژگان برای نامیدن اندام‌ها و فضاهایی که مکرر در نوشتار به کار برده می‌شوند و یا برای پیشگیری از عمومیت استفاده از اسامی و تعاریف اشتباه امری اجتناب ناپذیر است؛ لیکن نیاز است ضمن رعایت رسایی مفهوم، در ساخت اسم سعی شود تا حد امکان مبتنی بر اصالت‌های تاریخی باشد. و البته رعایت اصول ادبی در رأس قرار می‌گیرد. بررسی طرح سراهای بازار قزوین نشان دهنده شاخصه‌های مشترکی است. از شترخان سراها با بنای عمدتاً مستقل و متصل که بگذریم، طرح سراهای نظام‌مند، متشکل از دو بخش است که در عین پیوند، هریک از نظام طراحی متفاوتی...
حکایتی از کاریز
مهرزاد پرهیزکاری
حکایتْ نگاشته صفوه‌الصفا می‌خواندم. پیِ ریشه‌ی بازار می‌گشتم. حکایتی از تنقیه قنات، جالب آمد. گفتم نقل کنم... صفوه‌الصفا نوشته ابن بزاز اردبیلی در حدود سال‌های ۷۵۹ هجری قمری است. متن کتاب در خصوص ذکر احوال، حکایات و کرامات شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. حکایت ذیل، اطلاعاتی از واژگان مورد استفاده در قنات، تنقیه قنات و خطرات آن، مناسبات اجتماعی مقنیان، اعتقادات آنها، و ... را در آن دوران به دست می‌دهد. حکایت پیره سخی باغبان گوید که پیره امیره نام، کهریزکنی تبریزی بود و او را خویشی بود هم کهریزکن، که با وی معادات قوی داشت. پیره امیره را در کهریزی...
جنات عدن (۲)
مهرزاد پرهیزکاری
در مقایسه با توصیف عبدی‌بیگ از جعفرآباد، عمارات و باغ‌های سلطنتی، دولتخانه و بناهای آن، امروزه آثار بسیار اندکی باقی مانده است. دخل و تصرفات انجام شده در طول زمان که گاهی به تخریب‌های گسترده‌‌ای از اماکن و باغ‌های سلطنتی انجامیده است، چهره اراضی و آثاری را که باقی مانده‌اند به کلی تغییر داده است. در خلاصه‌التواریخ به تخریب عمارات سلطنتی توسط شاه اسماعیل دوم اشاره شده: "... شاه همایون [شاه اسماعيل]... درین روز به دولتخانة مباركه آمده، چون به درب اعلي که آله‌قاپی گویند رسیدند، پیاده شده آستانه را بوسه دادند و پیاده به درون رفتند و شروع در...
جنات عدن (۱)
مهرزاد پرهیزکاری
زین العابدین علی عبدی‌بیگ معروف به نویدی شیرازی، در نهم ماه رجب ۹۲۱ هجری قمری (۱۹ اوت ۱۵۱۵ میلادی) در شهر تبریز متولد شد. در تذکره های فارسی تنها به مختصری از شرح حال عبدی‌بیگ اشاره شده و در تمام آنها از شغل سیاق‌داری و هنر شاعری او تعریف شده است. عبدی‌بیگ مجموعه آثار خود را در سه دیوان جمعآوری کرد، که بیشتر آن امروز در دست است و چند نسخه خطی از اشعار و آثار او در کتابخانه های باکو، لنینگراد، لندن و تهران نگهداری می شود. این سه قسمت، از سه خمسه تشکیل یافته که عبارتند از: اول...
برگردان گاه‌شماری قمری به شمسی در متون؛ و پی‌آمدهای آن ...
مهرزاد پرهیزکاری
این اواخر در برخی کتاب‌ها، مقالات، سخنرانی‌ها و حتی گفتگوها؛ شاهد جایگزینی تاریخ (گاه‌شماری) قمری با تاریخ شمسی (خورشیدی) در وقایع دوره معاصر و قاجار هستیم. مثلاً تاریخ امضای مشروطه، به هجری شمسی بیان می‌شود... بدون اینکه اشاره‌ای به گاه‌شماری قمری آن گردد... تا قبل از دوره پهلوی گاه‌شماری مورد استفاده در متون تاریخی، کتیبه‌ها، اسناد و... هجری قمری بوده و این نظام گاه‌شماری، ترتیب و جایگاه زمانی پدیده‌ها و رویدادها را در پهنه تاریخ مشخص می‌نموده است. پی بردن به فاصله زمانی رویداد تا حال حاضر، با گاه‌شماری قمری راحت نیست و نیاز به محاسبه دارد؛ لذا بسیاری که...
چرا بناهای ساده‌ساخت را فراموش می‌کنیم؟
مهرزاد پرهیزکاری
آیا از روی بناهای فاخر می‌توان معماری را شناخت؟ چرا اغلب تاریخ معماری بر اساس بناهای فاخر نگاشته می‌شود؟ چرا همیشه بهترین‌ها برای مطالعه انتخاب می‌شوند؟ در صورتی که تعداد کمتری دارند... برای مطالعه آب و هوای یک منطقه حتماً نیاز به نمودار حداکثر دما است، اما این نمودار به تنهایی نمی‌تواند معرف وضعیت گرمای آنجا باشد... چرا از نمودار حداکثر برای شناخت معماری استفاده می‌شود...؟ این‌ها سوالاتی است که همواره ذهنم را مشغول می‌کنند... با اینکه پاسخ‌شان ساده است. مشابه این جریان، تاریخ‌نویسی متداولی است که تاریخ ملل را بر اساس حاکمان و اقدامات آنها می‌نگارد. نقدهایی که به تاریخ‌نویسی...
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
