تناسب در طراحی معماری مفهومی بنیادین و تعریف‌شده است. در تاریخِ معماری نیز تحقیق در حوزۀ نظام تناسب در آثار معماری امری رایج است که عموماً بر مبنای کالبد بنا، با سعی و خطا و بدون مراجعه به متون و سیاق انجام می‌شود. بی‌توجهی به منابع متنی و سیاق در بررسی تناسب در معماری خطر تحمیل معانی امروزیِ تناسب را به آنچه قدما از این مفهوم مراد می‌کرده‌اند، به وجود می‌آورد. فهم امروزی ما از تناسب، شیو‌های مطالعه بر رروی تناسبات آثار معماری گذشته را هم تعیین می‌کند. حال آنکه شاید با دریافت تصور قدما از مفهوم تناسب بتوان از منظری تازه به آثار معماری و موضوع تناسب در آنها نگریست. با جستجو در متون اسلامی می‌توان به سرنخ‌هایی پراکنده در باب تناسب دست یافت؛ اما یکی از متونی که در آن به تفصیل از تناسب و وجوه معنایی مختلف سخن به میان آمده رسائل اخوان‌الصفا و خُلاّن‌الوفا است.
در این تحقیق، احسان رجبی، در پیِ روشن کردن مفهوم تناسب نزد قدماست. بدین منظور می‌کوشد، با تکیه بر رسالۀ اخوان‌الصفا و جستاری در متون تاریخی مفهوم تناسب و مبانی به کارگیری کارگیری و تحقق آن در معماری و سایر صناعات را جستجو کند. این تحقیق پنج فصل دارد. در فصل اول، «نسبت و تناسب نزد قدما»، با مرور متون تاریخی فهمی از جایگاه تناسب و مقولات مربوط به آن را روشن می‌کند. در فصل دوم، «اخوان‌الصفا و مبانی نظری تناسب»، اخوان‌الصفا، رسائل و سرفصل‌های اصلی جهان‌شناسی اخوان‌الصفا را معرفی می‌کند. پس از تبیین دستگاه فکری اخوان‌الصفا و اهمیت نظام فیض نزد ایشان، در فصل سوم، «مراتب صناعت و تناسب»، مراتب صناعت و تناسب در چارچوب نظام فیض را شرح می‌دهد. در فصل چهارم، «صناعت و تألیف»، رابطۀ تناسب و صناعت و به کارگیری نسبت‌های افضل در مصنوعات بشری از نگاه اخوان‌الصفا را مطالعه می‌کند. در فصل پنجم، «تناسب و معماری»، با تأمل در معماری و موضوع‌های مربوط به آن چگونگی ظهور تناسب در معماری در مراتب مختلف را بررسی می‌کند.
رجبی، احسان. «صناعت و تألیف: جستجوی مبانی تناسب در معماری با تکیه بر رسائل اخوان‌الصفا». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: مهندس کامبیز حاجی‌قاسمی. استاد مشاور: دکتر مهرداد قیومی بیدهندی، سید عبدالله انوار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، بهمن۱۳۹۳.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
