بررسی ویژگی‌های آثار منسوب به معماران شیرازی در دورۀ تیموریان|مریم صادقیان
پژوهشگران برجستۀ معماری تیموریان همچون لیزا گلمبک، دانلد ویلبر و برنارد اکین مدعی‌اند در میانۀ دورۀ تیموریان سبکی مجزا وجود دارد. سبکی که آثار آن منسوب به معمارانی با نسب شیرازی است و بسیاری از ویژگی‌های این سبک برگرفته از سنت‌های معماری شهرهای مرکزی ایران است. گلمبک این سبک را مکتب شیراز نامیده است. او آثار این سبک را در محدودۀ زمانی حکومت تیمور و شاهرخ و محدودۀ مکانی خراسان و ورارود معرفی می‌کند. با وجود اینکه این مورخان چنین ایده‌ای را بیان می‌کنند اما دلایل و شواهد طرح چنین ایده ای تاکنون بررسی نشده است. در این تحقیق، مریم صادقیان، در پی بررسی ادعای دانشوران دربارۀ وجود سبکی با عنوان مکتب شیراز در دورۀ تیموریان و ویژگی‌های ذکر شده برای آن است. بدین منظور می‌کوشد، با استفاده از راهبردهای تاریخی و تحلیل صوری ادعای دانشواران پیشین دربارۀ وجود سبکی با عنوان «مکتب شیراز» در دورۀ تیموریان را بررسی کند. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «سبک، مکتب و ویژگی‌های سبکی در تاریخ‌نامه‌های معماری تیموریان»، مراد محققان از سبک، مکتب و چیستی ویژگی‌های سبکی را در چهار تاریخ‌نامه-سبک‌شناسی معماری ایرانِ پیرنیا، معماری ایرانیِ پوپ، معماری تیموری در خراسانِ اکین و معماری تیموری در ایرانِ ویلبر و دیگران- روشن...
معماری و زندگی در خانه‌های ابرقو: مستندنگاری خانه‌های خاندان روحی در محلۀ بازار و زندگی جاری در آنها|حمید روحی
محیط مصنوع به طور خاص مسکن زمانی به درستی شناخته می‌شود که زندگی و معانی جاری در آن را بشناسیم. از این روی برای شناخت بناها لازم است از مقوله‌هایی پرسش کنیم که از جنبه‌های صوری و ظاهری بنا فراتر می‌رود. پرسش از جنبه‌های غیرمادی و معنایی در تاریخ معماری اهمیتی دو چندان دارد؛ زیرا جنبه‌هایی از آداب و سنت‌های گذشته را آشکار می‌کند که با زمان حال متفاوت است. مستندنگاری یکی از راه‌های ثبت و ضبط محیط مصنوع و زندگی جاری در آن است.در این تحقیق، حمید روحی، در پی شناخت کالبد و فهم زندگی جاری در خانه‌های شهر ابرقو است. بدین منظور می‌کوشد، خانه‌های خاندان روحی را، که ساکنان این شهرند، انتخاب کند و با تکیه بر مصاحبه با ساکنان آن خانه‌ها و مشاهده‌های میدانی به شناخت کالبد و فهم زندگی جاری آن دست یابد. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «ابرقو و ابرقوییان»، ابرقو را در محدودۀ زمانی تحقیق معرفی می‌کند و احوال اجتماعی مردمان آن را شرح می‌دهد تا بتواند جایگاه خاندان روحی در آن جامعه را روشن کند. در فصل دوم، «خانه‌های خاندان روحی در ابرقو»، خانه‌های این خاندان را در ابرقو توصیف و تغییرات آن در طول زمان را بررسی می‌کند. در...
شناخت ساختار شهر نجف‌آباد در دورۀ قاجاریان|زهرا صالحی نجف‌آبادی
نجف‌آباد شهری کوچک در ۲۵ کیلومتری غرب شهر اصفهان است. هستۀ اولیۀ شهر در دورۀ صفویه و به دستور شاه عباس صفوی شکل گرفت. الگوهای شهرسازی دورۀ صفویه و ساخت شهر در دشت شکلی منظم و شطرنجی به نجف‌آباد بخشید. این ساختار منظم تا دورۀ قاجاریه نیز حفظ شد و شهر درادامۀ همین ساختار منظم گسترش یافت. علیرغم قدمت این شهر مدارک مکتوب و تصویری اندکی اعم از سفرنامه، عکس یا نقشه از دوره‌های پیشین آن وجود دارد و وضعیت تاریخی آن بسیار مبهم است. ازآنجا که مانا‌ترین ویژگی شهر ساختار کالبدی آن است نقطۀ شروع مناسبی برای شناخت شهر کهن به نظر می‌رسد.در این تحقیق، زهرا صالحی نجف‌آبادی، ساختار شهر نجف‌آباد در دورۀ قاجاریان را می‌شناسد. بدین منظور می‌کوشد، با راهبردی ترکیبی شامل راهبرد تاریخی، توصیف ثانویه و تحلیل صوریْ سفرنامه‌ها، اسناد، عکس‌ها و مصاحبه‌ها و مطالعه‌های میدانی را بررسی و تحلیل می‌کند. این تحقیق دو فصل دارد. در فصل اول، «بناها و فضاهای شهر نجف‌آباد در دورۀ قاجاریان»، بناها و فضاهای شهر قاجاری را با در نظر گرفتن نسبت آن با شهر و هستۀ شهر صفوی توصیف می‌کند. در فصل دوم، «بررسی نسبت آب، ساختار و سکونت»، منابع تأمین آب در بستر خشک شهر را معرفی و نظام...
روایت سرآغاز معماری تئاتر در ایران: بررسی مکان‌های اولیۀ تئاتر در تهران|فائزه پناهنده
ایرانیان برای اولین بار در دورۀ صفویه با پدیدۀ تئاتر مواجه شدند. سیاق فرهنگی آن دوران سبب شد که مردم از تئاتر و بازیگری تلقی مثبتی نداشته باشند. به همین علت ظهور تئاتر در ایران با اقبال عمومی همراه نشد. با گذشت بیش از یک قرن تئاتر به منزلۀ پدیده‌ای مدرن در ایران پذیرفته و برگزار شد. مکان برگزاری تئاتر در ابتدا طراحی شده و مختص به اجرای تئاتر نبود؛ اما به تدریج آیین برگزاری تئاتر در معماری صورت کالبدی یافت.در این تحقیق، فائزه پناهنده، در پی فهم چگونگی بروز و ظهور پدیدۀ تئاتر در فضاهای شهری و معماری ایران است. بدین منظور می‌کوشد، با تحلیل و تفسیر منابع متنی و تصویری آن دوره به هدف تحقیق دست یابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «زمینه‌های ورود و حضور تئاتر در ایران»، مقدمات لازم و انگیزه‌های احتمالی ورود تئاتر به ایران را بررسی می‌کند. در فصل دوم، «شاکلۀ مکان‌های تئاتر در غرب و مکان‌های نمایش در ایران»، کالبد و زندگی جاری در تماشاخانه‌هایی را توصیف می‌کند که ایرانیان در اولین مواجهۀ خود با پدیدۀ تئاتر در غرب دیده بودند. سپس مکان‌های نمایشی ایرانی را معرفی می‌کند و علت‌های شکل‌گیری فضای کالبدی آنها را در ارتباط با تفاوت‌های ماهوی...
شناسایی ساختار اصلی همدان در دورۀ قاجاریه|عاطفه تاج‌بخش فرید
همدان از اولین شهرهای ایران است. این شهر در گذر زمان محل وقوع حوادث گوناگون بوده و دوره‌های تاریخی مختلفی را از سر گذرانده است. از دوران پیش از اسلام تا دورۀ معاصر در نقاط مختلف شهر آثاری بر جای مانده است. از میان این دوره‌ها همدان قاجاری و پهلوی به علت نزدیکی زمانی و آثار معماری و منابع متنی و تصویری باقی مانده بیش از سایر دوره‌ها قابل مطالعه است. با وجود این، نادانسته‌ها و ناشناخته‌های زیادی دربارۀ همدان قاجاری و پهلوی وجود دارد.در این تحقیق، عاطفه تاج‌بخش فرید، در پی شناخت ساختاری اصلی شهر همدان قاجاری یعنی شناخت بناها و فضاهای عمومی شهر و پیوندهای میان آنها را در دورۀ قاجاریه است. بدین منظور می‌کوشد، به کمک متون بناها و فضاهای مهم و اصلی شهر را شناسایی و نقشه‌های تاریخی شهر را تحلیل و تفسیر کند. این تحقیق دو فصل دارد. در فصل اول، «ساختار اصلی»، ابتدا مراحل شناسایی ساختار اصلی شهر را تبیین و سپس اجزای ساختار اصلی را توصیف می‌کند. اجزای ساختار اصلی بر اساس نوع ساماندهی در دو دستۀ بازار و معبر توصیف می‌شود. در فصل دوم، «ساختار نمادین»، ساختار نمادین همدان را شناسایی و توصیف می‌کند و نحوۀ انطباقش بر ساختار اصلی شهر را...
بازشناسی مسجد و مدرسۀ دارالاحسان سنندج| سید کامیار نقشبندی
محققان در مطالعۀ تاریخ معماری ایران در دوران اسلامی بر مطالعۀ معماری بخش مرکزی ایران تمرکز کرده و از مطالعۀ معماری سایر بخش‌های ایران غفلت کردهاند. حاصل این گرایش تصور و شناخت ناقص از معماری ایران است. پژوهشگران و مورخان نیز گاه با تکیه بر این شناخت ناقص احکامی کلی دربارۀ معماری ایران بیان کردهاند که به آسانی می‌توان در درستی آنها تردید کرد. از این روی لازم است برای شناخت جامع معماری ایران مفروض‌های رایج را کنار بگذاریم و معماری سایر بخش‌های ایران را در سیاق تاریخی و فرهنگی هر جا بازشناسیم .مسجد و مدرسۀ درالاحسان یا جامع سنندج از مهمترین بناهای ساختۀ امان‌الله‌خان اردلان، والی کردستان، در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار است که در فاصلۀ سال‌های ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۲ق همزمان با تخریب جامع قبلی شهر ساخته شد. شناخت این مسجد و مدرسه به منزلۀ یکی از مهمترین مساجد حوزۀ کردستان کمک می‌کند تا معماری مساجد این ناحیه را بهتر بشناسیم.در این تحقیق، سید کامیار نقشبندی، در پی شناخت کالبد و زندگی جاری در مسجد و مدرسۀ دارالاحسان است. بدین منظور می‌کوشد، ناهماهنگی‌های موجود در کالبد بنا را بشناسد و در پی پاسخ به چیستی و چرایی این ناهماهنگی‌ها برآید. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «معرفی بنا»،...
خیابان امام خمینی (پهلوی) رشت: ماجرای پدید آمدن گذرگاهی در شهر|زهره توحیدی کلورزی
در فاصلۀ سال‌های ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۶ش در میانِ بافت شهر رشت گذرگاهی ایجاد شد که آن را خیابان پهلوی نام نهادند. برای ساخت این خیابان که از بافت مسکونی عبور کرده و به میدانی در مرکز شهر ختم می‌شد، ساختمان‌های بسیاری، اعم از خصوصی و عمومی، ویران شد که اعتراض ساکنان محله‌ها را به دنبال داشت. از این خیابان به سبب ویژگی‌های نو با عنوان «نخستین خیابان مدرن رشت» یاد می‌شود. احداث خیابان پهلوی با سال‌های گذار قدرت از قاجار به پهلوی مقارن است. این خیابان نخستین اقدام عمرانی است که پس از قدرت یافتن رضاخان در رشت رخ داد و چهرۀ شهر را تغییر داد. نظرهای متناقضی دربارۀ احداث این خیابان ابراز شده است و از بین این روایت‌ها نمی‌توان به روایتی واضح از احداث این خیابان و تأثیر آن بر بافت شهر دست یافت. در این تحقیق، زهره توحیدی کلورزی، در پی فهم روایت پدید آوردن خیابان امام خمینی (پهلوی) رشت و تأثیر ویرانگر یا آبادگر آن بر شهر است. بدین منظور می‌کوشد، با استفاده از منابع مکتوب درجۀ اول و دوم، منابع تصویری و شفاهی روایت ساخت خیابان پهلوی و تأثیر آن بر کالبد و زندگی را دریابد. در فصل اول، « رشت بستری برای گذرگاه»، ویژگی‌های...
تحلیل ساختاری کتاب تاریخ معماری اسپیرو کوستوف|فاطمه باقری
در هر تاریخ‌نامه مورخ بر مبنای جهان‌بینی‌‌اش رویکردی برای مواجهه با تاریخ و نگارش تاریخ‌نامه انتخاب می‌کند. انتخاب بنا از میان هزاران بنا، خوانش آنها و تنظیم و تفسیر شواهد به دست آمده، در زمرۀ کارهای یک مورخ است. هر مورخ بر اساس جهان‌بینی و هدفش از نگارشِ تاریخ بناهایی انتخاب و دربارۀ آنها سؤال می‌کند و برای یافتن پاسخ پرسش‌هایش از منابعی استفاده می‌کند. مورخ برمبنای پرسش‌ها و هدفش از نگارشِ تاریخ، بخشی از آنچه در جهان واقع شده؛ یعنی تاریخ یک، را روایت می‌کند. او بناها، افراد، رویدادها و پاره‌های زمانیِ تاریخِ یک را در راستای جهان‌بینی، رویکرد، پرسش و هدفش انتخاب می‌کند و تاریخ‌نامه‌اش را در ساختاری منسجم می‌نویسد. همۀ این متغیر‌ها موجب می‌شود که به تعداد مورخان حداقل یک تاریخ‌نامۀ معماری با مفروض‌ها، پرسش‌ها و چارچوب مفهومی داشته باشیم که تحلیل ساختار هرکدام از آنها می‌تواند سرمشق خوبی برای نگارش تاریخ‌نامه‌ای با همان رویکرد یا رویکردهای متفاوت باشد. کتاب تاریخ معماری: صحنه‌ها و آیین‌ها نوشتۀ اسپیرو کوستوف رویکردی نو به تاریخ معماری دارد. مورخ در این کتاب در صدد است تا با نگاهی فراخ‌تر روایتی منصفانه از تاریخ معماری عرضه کند. در این تحقیق، فاطمه باقری، در پی آن است تا با تحلیل ساختار کتاب کوستوف...
بررسی دگرگونی‌های حرم حضرت معصومه (س) در دورۀ ناصری| حانیه قاضی‌زاده
کالبد بنا از مهمترین منابع تحقیق در تاریخ معماری است، اما فهم چیستی کالبد و چگونگی تغییرات آن در طول زمان بدون توجه به سیاق بنا ناقص است. حرم حضرت معصومه، سلام‌الله علیها، از مهمترین بناهای تاریخی قم است که تغییرات زیادی را از سر گذرانده است. فهم کالبد حرم و تغییرات آن بدون توجه به سیاق هر دوره موجب شناخت سطحی از کالبد بناست.در این تحقیق، حانیه قاضی‌زاده، در پی فهم چیستی کالبد حرم حضرت معصومه، سلام‌الله علیها، و چگونگی تغییرات آن در دورۀ ناصری است. بدین منظور می‌کوشد، با تفسیر منابع متنی و تصویریْ سیاق آن دوره را بشناسد و تأثیر آن بر کالبد و تغییرات کالبدی حرم را روشن کند. این تحقیق دو فصل دارد. در فصل اول، «تغییرات کالبدی»، کالبد حرم و تغییرات آن را از ابتدا تا پایان دورۀ ناصری بررسی می‌کند. در فصل دوم، «سیاق حرم»، سیاق اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن دوره و تأثیر آن بر تغییرهای کالبدی حرم را جستجو می‌کند. حانیه قاضی‌زاده. «بررسی دگرگونی‌های حرم حضرت معصومه (س) در دورۀ ناصری». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر فاطمه گلدار. استاد مشاور: دکتر مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، بهمن ۱۳۹۶.
واژگان معماری مطلع‌الشمس: گامی به سوی تدوین فرهنگنامۀ معماری دورۀ قاجاریان| مهدی محمدی
یکی از دشواری‌های استفاده از منابع مکتوب تاریخی برای تحقیق دربارۀ موضوع‌های مختلف تحول زبان در طول زمان است. بخشی از این تغییر‌ها مربوط به قواعد زبان و بخشی دیگر مربوط به واژگان و اصطلاحاتی است که اهل یک زبان برای بیان مقصود خویش به کار می‌برند. تدوین فرهنگ‌های تاریخی از جمله راهکارهای تسهیل فهم منابع متنی کهن است. از آنجا که منابع متنی تاریخ معماری نیز از این تغییر‌ها دور نبوده است، نگارش فرهنگ‌نامه‌های معماری در رشتۀ تاریخ معماری امری ضروری و ارزشمند است. یکی از منابع متنی مفید در تاریخ معماری دورۀ قاجاریان مطلع‌الشمس محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله است. محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله به همراه جمعی از درباریان و خدمت‌گزاران ناصرالدینشاه در سال ۱۳۰۰ق از تهران راهی مشهد شد. او در این سفر از اطلاعات حاصل از دیده‌ها و شنیده‌های خود و دستیارانش کتابی تألیف کرد. مطالب این کتاب متمرکز بر ویژگی‌های مواضع جغرافیایی و آبادی‌ها و آثار معماری واقع در دو مسیر رفت و برگشت است.در این تحقیق، مهدی محمدی، در پی تدوین فرهنگ‌نامه‌ای مبتنی بر واژگان معماری مطلع‌الشمس است تا گامی به سوی تدوین فرهنگنامۀ معماری دورۀ قاجاریان برداشته باشد. بدین منظور می‌کوشد، واژگان معماری در جلد نخست از سه جلد مطلع‌الشمس را استخراج کند و آن ها را بر...
شناخت روشِ تحقیقِ کتاب هندسه و تزیین در معماری اسلامی|نرگس ضمیری
شناخت روش‌های تحقیق در حوزۀ مطالعات معماری ایران برای انجام تحقیق‌های بعدی در این حوزه ضروری است. یکی از راه‌های این شناخت مطالعۀ پژوهش‌های شاخص و برجستۀ این حوزه است. کتاب هندسه و تزیین در معماری اسلامی نوشتۀ گُل‌رو نجیب‌اوغلو یکی از تحقیق‌های برجسته در حوزۀ تاریخ معماری است. این کتاب نتیجۀ تحقیقی مفصل و درخشان دربارۀ یک طومار معماری حاوی نقوش هندسۀ تزیینی است. نجیب‌اوغلو در این کتاب با محوریت این طومار و برای شناخت آن تحقیقی گسترده دربارۀ وجوه تاریخی، نظری و عملیِ هندسه و تزیین در معماری اسلامی انجام داده است.در این تحقیق، نرگس ضمیری، در پس شناخت روش نجییب‌اوغلو در انجام این تحقیق است. بدین منظور می‌کوشد، با بازخوانی متن و تحلیل آن اجزای مختلف تحقیق، یعنی سؤال‌های تحقیق، منابع اصلی تحقیق، استدلال‌ها و نتایج آن حاصل از این استدلال‌ها را شناسایی کند. سپس با روشن شدن اجزای مختلف تحقیق و دسته‌بندی آنها ساختار و نظام تحقیق را روشن و چارچوب نظری و عملی محقق را بیان می‌کند. این تحقیق سه فصل دارد. فصل اول، «شیوۀ طرح مسئله و پرسش‌ها»، کلیات و مقدمات تحقیق نجیب‌اوغلو، یعنی شیوۀ مواجهۀ محقق با موضوع، هدف، مفروض‌ها و سؤال‌های تحقیق را بررسی می‌کند. فصل دوم، «شیوۀ مطالعۀ وجوه مختلف موضوع»،...
حسینیه ارشاد: بررسی نسبت کالبد با سیاق فرهنگی و اجتماعی|صبا مدنی قهفرخی
حسینیه ارشاد، بنای مؤسسۀ خیریۀ تعلیماتی و تحقیقات علمی و دینی حسینیه ارشاد، در سال ۱۳۴۶ ساخته شد؛ اما این بنا چه در صورت و چه در کارکرد با حسینیه به معنای تاریخی آن متفاوت بود. این بنا در درجۀ اول بنایی مذهبی بود؛ اما طی روندی که پیش از ساخت و از طریق تجربه‌های گوناگون اصلاح‌گران دینی آغاز شده بود چه در کارکرد و چه در رفتارها از فضایی مذهبی فراتر رفته بود. این بنا سالن اجتماعاتی با ساختار مناسب برنامه‌های آموزشی و نمایشی داشت، درآن صندلی گذاشته بودند و کارکرد عمده‌اش برگزاری سخنرانی‌های مذهبیِ نوگرایانه بود. با وجود این، پرسش از چیستی این بنا و چرایی استفاده از عنوان حسینیه در نامیدن آن بجاست.در این تحقیق، صبا مدنی، در پی شناخت کالبد و کارکرد حسینیه ارشاد و نسبت این بنا با سیاق آن است. بدین منظور می‌کوشد، روند پدیدآیی و شکل‌گیری کارکردهای این بنا را بشناسد. سپس در هر سه وجه کالبدی، کارکردی و معنایی تفاوت‌ها و شباهت‌های این بنا را با آنچه در سیاق آن متعارف بوده است، روشن کند. این تحقیق سه فصل دارد. درفصل اول، «پدیدآیی حسینیه ارشاد»، کالبد فعلی حسینیه را توصیف می‌کند تا مخاطب آن را بشناسد. محقق برای فهم بنا در بستر تاریخی هدف ساخت حسینیه را...
مدرسۀ دارالفنون: بازنمایی بر مبنای اسناد تصویری| سیده بشری موسوی
مدرسۀ دارالفنون در نیمۀ دوم دهۀ ۱۳۶۰ق، در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار و به همت امیرکبیر تأسیس شد. بنای مدرسه را امیرکبیر در ۱۲۶۶ق پی افکند. طراحی آن برعهدۀ میرزا رضا مهندس‌باشی، تحصیل‌کردۀ مهندسی نظامی در اروپا، و ساخت آن بر عهدۀ محمد‌تقی‌خان، معمار‌باشی دربار ناصری، بود. خود امیرکبیر و بهرام‌میرزا معز‌الدوله، نایب‌الحکومۀ تهران، به ساختن آن رسیدگی می‌کردند. قسمتی از بنای مدرسه در ۱۲۶۸ق، اندکی پس از عزل امیرکبیر، افتتاح شد؛ اما احداث آن در ۱۲۶۹ق پایان یافت. آنچه امروز به نام دارالفنون و در محل مدرسۀ دارالفنون می‌شناسیم به دورۀ پهلوی اول تعلق دارد. از دارالفنون نخست، تقریباً شاهد مادی‌ای نمانده؛ اما شواهد تصویری و نوشتاری باقی مانده است. با وجود این، معماری دارالفنون تا امروز مبهم است.در این تحقیق، سیده بشری موسوی، در پی شناخت معماری مدرسۀ دارالفنون و بازنمایی آن است. بدین منظور می‌کوشد، با بررسی منابع متنی و تصویری و شواهد مادی صورت اولیۀ مدرسه را بشناسد و آن را بازنماید. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «بررسی منابع»، شواهد مادی، نوشتاری و تصویری را بررسی و صحت و سقم آنها را مشخص می‌کند. در فصل دوم، «پیدایی و حیات دارالفنون»، سیرساخت و تغییرات دارالفنون و زندگی آن را تا زمان تخریب شرح...
بررسی آراء غزالی دربارۀ معماری با محوریت کتاب احیاء علوم‌الدین| احسان کاخانی
معماری از معدود صناعاتی است که نوشتن دربارۀ آن معمول نبوده و منابع مکتوبش اندک است. از این روی مورخان معماری ایران برای فهم ذهنیت مردم از معماری و شأن معمار در گذشته به سایر متون از جمله متون عرفانی، فتوت‌نامه‌ها، آداب‌نامه‌ها و حتی دیوان شاعران روی می‌آورند. ابوحامد محمد غزالی عارف و فقیه و متکلم قرن پنجم هجری است که تأثیری شگرف در فرهنگ ایران داشته است. مهمترین اثر او کتاب احیاء علوم‌الدین است که غزالی آن را، به جهت زنده کردن دانش‌های دینی، در دورۀ عزلت نگاشت. موضوع کتاب علم معامله است، از این روی اشارات فراوانی به معماری در آن یافت می‌شود.در این تحقیق، احسان کاخانی، در پی فهم آراء غزالی دربارۀ معماری و شأن آن در احیاء است. بدین منظور می‌کوشد، با قرائت متن و فهم و تفسیر آن به هدف تحقیق دست یابد. محور این تحقیق کتاب احیاء است؛ هرچند محقق برای فهم بهتر این کتاب به دیگر آثار غزالی و منابع درجه دوم نیز رجوع کرده است. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «مبانی نظری احیاء»، در پنج باب اصول عام غزالی را، که مقدمۀ ورود به بحث است، بیان می‌کند. در فصل دوم، «مقولات معماریانۀ احیاء»، مقولات معماریانۀ احیاء را ذکر...
هستان‌شناسی تاریخ معماری ایران برمبنای آثار دانشوران معاصر| دنا شمسی‌زاده حیات‌داودی
در رشتۀ علوم رایانه و هوش مصنوعی، در سال‌های اخیر، شاخه‌ای به نام اُنتولوژی (هستان‌شناسی) پدید آمد. هستان‌شناسی در اصل مفهومی برگرفته از فلسفه است؛ اما در هوش مصنوعی به ابزاری گفته می‌شود که با ضبط مفاهیم و اصطلاحاتِ حوزه‌ای مشخص و برقراری انواع پیوندهای معنایی میان این مفاهیم، دانشِ آن حوزه را برای رایانه قابل فهم و واضح می‌کند. هستان‌شناسی با قابل فهم ساختن حوزۀ مشخصی از دانش برای رایانه به ما این امکان را می‌دهد که بتوانیم اعمالی مرتبط با آن حوزه را، که انجامشان برایمان دشوار یا عملاً ناممکن است و یا امکان بروز خطا در آن زیاد است، از سیستم هوشمند طلب کنیم. پس در حوزۀ تاریخ معماری ایران نیز برای کمک به تفکر و نظم‌بخشی به دانش می‌توانیم با ساختن یک هستان‌شناسی، مقولات و مفاهیم مربوط به این حوزه را به همراه روابط منطقی‌شان به ماشین منتقل کنیم تا ضمن شناخت و برطرف کردن آشفتگی‌های زبان در این حوزه، برخی اعمال دشوار و ناممکن خود را از سیستم هوشمند طلب کنیم؛ اعمالی مانند ایجاد پایگاه‌های داده و بازیابی دقیق اطلاعات.در این تحقیق، دنا شمسی‌زاده، در پی شناخت چگونگی ساختن هستان‌شناسی تاریخ معماری ایران است. بدین منظور می‌کوشد، مدلی توصیفی و صریح و مشخص از نظام...
«تصور فضایی» و جایگاه آن در تاریخ معماری در نزد زیکفریت گیدئون| رقیه حسنی
تاریخ‌نامه‌های معماری متنوع و متکثرند. هر مورخ بر اساس دیدگاه و رویکرد خود با مفاهیم، معیارها و نظرگاه‌های متفاوتی تاریخ را بازگو می‌کند. برخی از مورخان تحول سبک‌ها را دست‌مایۀ کار خود قرار داده‌اند. برخی دیگر تاریخ را به بازه‌های زمانی مشخص تقسیم کرده و دربارۀ این قطعات زمانی نوشته‌اند. برخی بر اساس کسانی که در هنر تأثیرگذار بوده‌اند و برخی دیگر بر اساس تحولات فرهنگی تاریخ هنر و معماری را نوشته‌اند. بنابراین هر مورخ نوری بر تاریخ تابانده و از زاویۀ دید خود و محدوده‌ای که آن نور روشن کرده تاریخ را روایت کرده است. زیکفریت گیدئون مورخی تأثیرگذار در تاریخ معماری سدۀ بیستم است که با کتاب فضا، زمان و معماری: رشد یک سنت جدید در تاریخ¬نویسی و معماری آن زمان جریان¬ساز شد. او در این کتاب با استفاده از مفهوم «تصور فضایی» توانست تاریخ معماری را با استفاده از مفهومی بر گرفته از معماری و بنا بنویسد. در این تحقیق، رقیه حسنی، در پی فهم تصور فضایی به منزلۀ معیار دوره‌بندی تاریخی است. بدین منظور می‌کوشد، با بررسی و تحلیل سه تاریخ‌نامۀ گیدئون- حال سرمدی، معماری و پدیدۀ گذار: سه تصور فضایی در معماری و فضا، زمان و معماری- منظور او از تصور فضایی را روشن کند....
پرسش از شهر در متون سدۀ هشتم| زهرا مشفقیان
در هجوم گستردۀ مغولان به ایران شهرهای بسیاری ویران شد. شهرنشینان بی‌شماری کشته یا آواره شدند. شهر و شهرنشینی از رونق افتاد. با روی کار آمدن ایلخانان مغول، ساخت و بازسازی شهرها از سر گرفته شد. ایرانیانی به بارگاه آنان نفوذ کردند و در جریان ساخت و بازسازی شهرها نقش داشتند. از بسیاری از این اشخاص کتاب¬هایی برجای مانده است که تصور و ذهنیت شهر نزد آنان را به ایلخانان عرضه می‌کرد. این منابع متنی می‌تواند منبع خوبی برای تحقیق دربارۀ شهر در دورۀ ایلخانان باشد.در این تحقیق، زهرا مشفقیان، در پی فهم ذهنیت مردم از شهر در دورۀ ایلخانی است. بدین منظور می‌کوشد، با پیگیری لفظ شهر در منابع متنی آن دوره به ویژه متون تاریخی و جغرافیایی، که به دست ایرانیان نوشته شده، به این ذهنیت دست یابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «در باب منابع»، منابعِ متنی تحقیق و ویژگی‌های آنها را شرح می‌دهد. در فصل دوم، «مقوله‌های سخن از شهر»، مقولاتِ سخن از شهر را در ضمن روایت‌هایی معرفی می‌کند. در فصل سوم، «مواضع خیر»، مواضع خیر و خصوصیت آنها را روشن می‌کند. مشفقیان، زهرا. «پرسش از شهر در متون سدۀ هشتم». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر مهرداد قیومی...
مدرسۀ ضیائیه یزد: سیر تحول کالبدی، تاریخ‌گذاری، چیستی| مجتبی مهرعلی کردبچه
پرسش از چیستی یک اثر معماری پرسش از هدف بانیان بنا و شناخت کارکرد آن در سیاق تاریخی‌اش است. اولین قدم در شناخت کارکرد بنا و هدف بانیان از ساختْ آشنایی‌زدایی یا مواجهۀ بدون پیش‌فرض با بناست. در ناحیۀ تاریخی شهر یزد در محلۀ فهادان کنار بقعۀ دوازده امام بنایی هست که یزدیان آن را با نام زندان اسکندر می‌شناسند؛ اما اهل تحقیق بر سرِ چیستی آن با مردم اتفاق نظر ندارند. دانشوارن تاریخ معماری برای زندان اسکندر به منزلۀ اثر معماری اعتباری قائل نیستند و بنای مجاور بقعۀ دوازده امام را مدرسۀ ضیائیه می‌دانند. آنها معتقدند این بنا مدرسه‌ای است که در نیمۀ اول قرن هفتم هجری ساخته شده است.در این تحقیق، مجتبی مهرعلی کردبچه، در پی فهم چیستی بنای گنبددار مجاور بقعۀ دوازده امام و سیر تحول و تاریخ‌گذاری آن است. بدین منظور می‌کوشد، با مقابلۀ شواهد متنی بر گرفته از متون تاریخی یزد و مشخصه‌های کالبدی و کتیبه‌های بنا به هدف تحقیق دست یابد. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «توصیف و تحلیل صوری»، بنا و نسبت آن با بناهای مجاور و موقعیت آن در شهر یزد را می‌شناسد. در فصل دوم ، «سیر تحول کالبدی»، با دقت در بنا سیر تحول کالبد بنا و...
قصۀ ساختن خانه‌ای در اصفهان قاجاری| سمانه محسنی حسین‌آبادی
تاریخ‌نامه‌های معماری متنوع و متکثرند. مورخان در هر تاریخ‌نامه بر مبنای رویکردی خاص به موضوعات مختلف در تاریخ معماری نظر می‌کند، روش‌های مختلفی را بر می‌گزیند و به صورت مختلفی آن تاریخ را عرضه می‌کند. تاریخ معماری، و تاریخ معماری ایران، حوزه‌ای جوان است و مبنای روشی آن در حوزه‌های مختلف علوم انسانی. یکی از روش‌هایی که می‌توان از آن برای تحقیق در تاریخ معماری ایران بهره برد داستان‌نویسی است. از سوی دیگر از تاریخ معماری ایران چیزهایی مختلف می‌توان پرسید تا موضوعی باشد برای داستان‌نویسی به منزلۀ روش تحقیق در تاریخ معماری. یکی از این چیزها مسیر طراحی و ساخت است؛ از این مسیر چندان نمی‌دانیم و در تحقیق‌های این حوزه نیز مغفول مانده است. منبع اصلی این موضوع استادکاران معاصری هستند که به شیوۀ سنتی معماری می‌کنند و وارثان اجدادشان در معماری گذشته‌اند.در این تحقیق، سمانه محسنی حسین‌آبادی، در پی نگارش قصۀ ساختن خانه‌ای در اصفهان است. بدین منظور، می‌کوشد داستان‌نویسی را به مثابه روشی برای تحقیق در تاریخ معماری بشناسد و بشناساند و با مصاحبه از استادکاران معماری مسیر ساختن خانه‌ای در اصفهان را در قالب داستان بنویسد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «مبانی نظری و روش»، خاستگاه میان رشته‌ای این روش و بحث‌هایی...
مسجد سنجیدۀ قزوین: بررسی چیستی و سیر تحول| لیلا قاسمی
در رویکرد سبکی و سنتی رایج در تاریخ معماری، مورخان انتخاب بناهای شاخص و یادمانی را ترجیح می‌دادند؛ زیرا هم اسناد زیادی از آنها به جای مانده و هم کالبد بنا نسبت به سایر بناها سالم‌تر بود. از همین روی بناهای ساده و کم‌آوازۀ بسیاری در تاریخ معماری مهجور ماند. مسجد سنجیدۀ قزوین یکی از این بناهاست که در پژوهش‌های تاریخی نادیده گرفته شده است. بنای این مسجد در محلۀ راهْ‌ری که یکی از محلات قدیمی شهر و در جنوب‌شرقی آن است، قرار دارد. از آنجا که دربارۀ بنای سنجیده مطالعات زیادی صورت نگرفته است، ابهامات زیادی در مورد آن وجود دارد. در این تحقیق، لیلا قاسمی، در پی فهم چیستی بنای سنجیدۀ قزوین و شأن حضور آن در جامعۀ آن روزگار است. بدین منظور، می‌کوشد با مطالعۀ تاریخ شهر قزوین، بررسی دقیق بنا و مطالعۀ روشمند منابع مکتوب و تصویری و روایت‌های شفاهی چیستی و سیر تحول آن را دریابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «تحولات تاریخی شهر قزوین»، تاریخ شهر و محلات آن به ویژه محلۀ راهْ‌ری را بررسی می‌کند. در این مطالعه تاریخ شهر را به دو بخش قبل و بعد از قرن هفتم هجری تقسیم می‌کند و شکل‌گیری شهر و محلات را بر...
تاریخ شفاهی خیابان امام خمینی (پهلوی) گرگان از زمان احداث تا انقلاب سفید| فائزه کاویان تلوری
خیابان‌سازی از مهمترین اصلاحات شهری در دورۀ پهلوی اول بود که گرگان نیز از آن بی‌نصیب نماند. احداث خیابان پهلوی در شهر گرگان موجب آغاز تحولات در کالبد و زندگی جاری در شهر شد. ساخت خیابان در شهر رویدادهایی را رقم زد که مردم برای اولین بار شاهدش بودند. خیابان با خود نیازهایی را به همراه آورد که خودش پاسخگویِ آنها شد. تا پیش از احداث خیابان دور از انتظار بود که فضایی به غیر از بازار محل اجتماع و مبادلۀ کالا باشد. با ساخت خیابان، انتقال دکان‌ها از بازار کهنه به لبۀ خیابان و از بین رفتن بازار قدیمی، خیابان پهلویْ بازار اصلی شهر و جایگاه برگزاری مراسم گوناگون شد. در این تحقیق، فائزه کاویان تلوری، در پی شناخت کالبد خیابان پهلوی گرگان، تصور مردم از آن و رویدادهای جدید جاری در آن است. بدین منظور می‌کوشد، با استفاده از منابع شفاهی و تکمیل اطلاعات حاصل از آن با رجوع به منابع متنی و تصویری به ذهنیت مردم از کالبد و رویدادهای جاری در خیابان دست یابد. این پژوهش سه فصل دارد. فصل اول، «خیابان در شهر»، خیابان پهلوی گرگان را در بستر تاریخی شهر و در نسبت با آن معرفی می‌کند. در فصل دوم، «کالبد خیابان»، اجزای خرد...
تلقی از معماری در ایران در آینۀ نشریات معماری برهۀ اول دورۀ پهلوی دوم| زهرا میرزایی
در دورۀ پهلوی با بازگشت معماران تحصیل‌کردۀ فرنگ‌رفته، ورود معماران فرنگی و سیاست‌های نوگرایانۀ حکومتْ معماری شکل جدیدی به خود گرفت. صورت و سیرت نو شدۀ معماری در آن دوران با تلقی جدیدی از معماری همراه بود که برای فهم آن می‌توان به سراغ متون و منابع مکتوب آن زمان رفت. یکی از منابع متنی نوظهور در آن دوره نشریه‌های معماری است که برای اولین بار در سال ۱۳۲۵ به چاپ رسید. این نشریه‌ها برای معماران و صاحب‌نظران معماری فرصتی فراهم کرد تا از این طریق دربارۀ معماری و مسائل آن سخن بگویند. در این تحقیق، زهرا میرزایی، در پی فهم تلقی معماران از معماری در برهۀ اولِ دورۀ پهلوی دوم است. بدین منظور می‌کوشد، با بررسی و تحلیل سه نشریۀ معماری منتشر شده در این بازۀ زمانی- آرشیتکت، بانک ساختمانی و معماری نوین- وجوه مختلفِ تلقی‌ِ معماران از معماری، نسبت آنها با هم و تحول آن را دریابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «آرشیتکت شویم»، تلقی صاحب‌نظران از معماری، معمارِ قدیمی و آرشیتکت، که مورد توجه نویسندگان مجلۀ آرشیتکت است، را بررسی می‌کند. در فصل دوم، «ساختمان خانه‌ها»، بر اساس نشریۀ بانک ساختمانی تلقی جدید از معماری کردن، ساختن و ساختمانِ خانه‌ها و مدرسه‌ها را شرح...
روند تغییرات شهری اصفهان در دوره صفویه از آغاز دورۀ شاه صفی تا پایان دورۀ شاه‌عباس‌دوم| امیر محمد چنگیزی‌محمدی
شاکلۀ شهری اصفهان صفوی در دورۀ شاه عباس اول شکل گرفت ولی فضاهای شهری اصفهان پس از شاه عباس ثابت نماند. پس از مرگ شاه عباس اول محله‌های جدیدی به شهر اضافه شد و خیابان‌ها، پل‌ها و میدان‌های جدید بخشی از استخوان‌بندی شهر را تغییر داد. با وجود این، بیشتر محققان شهری مسحور ساخت‌و‌سازهای کلان و با شکوه شاه عباس اول شده‌اند و شهرسازی اصفهان صفوی را فقط مبتنی بر این دوره بررسی کردهاند.در این تحقیق، امیرمحمد چنگیزی‌محمدی، در پیِ فهم دگرگونی‌های فضایی شهر اصفهان از آغاز دورۀ شاه صفی تا پایان دورۀ شاه عباس دوم است. بدین منظور می‌کوشد، با استفاده از متون درجۀ اول، تاریخ‌نامه‌های رسمی دربار صفوی و سفرنامۀ اروپاییان در این دوره، و نیز متون درجۀ دوم و منابع تصویری تغییرات کالبدی شهر اصفهان پس از شاه عباس اول را روشن کند. این تحقیق دو فصل دارد. در فصل اول، «اصفهان شاه صفی اول»، کالبد و رویدادهای شهری اصفهان در دورۀ شاه صفی، ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق، و دگرگونی فضاها و رویداهای جاری در آن را در مقایسه با دوره‌های قبل شرح می‌دهد. در فصل دوم، «اصفهان شاه عباس دوم»، وضع شهر در دورۀ شاه عباس دوم، ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق، را با دورۀ قبل مقایسه می‌کند و دگرگونی کالبدیِ فضاها و...
زبان بصری و کلامی مقرنس در نوشته‌ها و نقشه‌های استاد حسین لرزاده | سلمان مفید
آنچه از معماران و طراحان گذشته دربارۀ مقرنس به دست ما رسیده است به دو دسته تقسیم می‌شود: مقرنس‌های ساخته شده (مقرنس زنده) و نقشه‌ها و مسوده‌های مقرنس. برقراری رابطه میان این دو دسته آثار و تبیین روند رسیدن از نقشه به مقرنس ساخته شده کاری است که معماران گذشته به روشنی شرح نداده‌اند. نحوۀ تبدیل نقشه به مقرنس زنده موضوعی مهم است که بدون دانستن آن ساخت و تحلیل مقرنس ممکن نیست؛ از این روی بسیاری از محققان معماری اسلامی در حوزۀ مقرنس به این موضوع پرداخته‌اند. با وجود اینکه مقرنس و روند ساخت و برپایی آنْ موضوعِ مورد توجه محققان است، اما نبود مرجع زبانی مشخص و روش‌های کاری متنوع میانِ استاد کاران تحقیق در این زمینه را دشوار می‌کند.در این تحقیق، سلمان مفید، در پی تشریح آثار و افکار استاد حسین لرزاده دربارۀ مقرنس است. بدین منظور می‌کوشد، با فهم و شرح آرا و ترسیم‌های لرزاده دربارۀ مقرنس بستری برای ترسیم و فهم سه‌بعدی مقرنس‌های ترسیمیِ لرزاده پدید آورد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «لرزاده و مقرنس»، لرزاده را معرفی می‌کند و چرایی پرداختن به آرای او دربارۀ مقرنس را شرح می‌دهد. در فصل دوم، «پیش‌نیازهای فهم موضوع»، پیش‌نیازهای فهم مقرنس در نوشته‌های لرزاده...
تعامل رویدادهای مشروطه و تحولات فضایی تهران| نازآفرین توکلی
درک یک شهر درگروی فهم زندگی جاری در آن در موقعیت‌ها و برهه‌های مختلف است. در این میان رویدادهای خاص مثل جنبش‌های اجتماعی موقعیت‌های ویژه‌ای برای شناخت شهر پدید می‌آورد. چنین رویدادهایی هویت مکان‌هایی، که در آن بروز می‌کند را تغییر می‌دهد. همچنین با وقوع این رویدادها رفتارهایی در شهر شکل می‌گیرد که در اثر تکرار به شکل‌گیری فضاهای متناسب با آن می‌انجامد. بنابراین رویدادهای خاص هم در هویت‌بخشی به فضاهای موجود و هم در ایجاد فضاهای جدید در شهر اثر می‌گذارد. در دورۀ قاجاریه ظهور تکثر بی‌سابقه در عرصۀ سیاسی موجب تکثر‌های مدنی درجامعه شد و رویدادهای حاصل از تکثر‌های مدنی بر هویت مکان‌های عمومی و فضاهای شهری اثر گذاشت. در این تحقیق، نازآفرین توکلی، چگونگی ظهور نهضت مشروطه‌خواهی در تهران و سرگذشت بسترهای شهری این رویداد را روایت می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، رویدادهای مؤثر بر جریان مشروطه‌خواهی و محل وقوع آن را بشناسد تا با تحلیل شواهد متنی و کالبدی به روایتی از تحول فضاها و مکان‌های شهری در جریان این نهضت دست یابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «از مملکت استبداد تا وادی مشروطیت»، با مطالعۀ رویدادهای پیش از پیروزی نهضت مشروطه‌خواهی به چگونگی ممکن شدن ظهور این نهضت در شهر تهران و بروز...
مفهوم گذشته در تاریخ‌نامه‌های معماری در مغرب زمین| فاطمه توانایی مروی
رویدادهای واقع شده در عالم، تاریخ۱، ثابت است؛ اما تفسیر این رویدادها در هر تاریخ‌نامه بنا بر دیدگاه و رویکرد مورخ در تاریخ‌نگاری متفاوت است. به همین دلیل تاریخ‌نامه‌ها متنوع و متکثرند. در هر تاریخ‌نامه دیدگاه مورخ بر گزینش رویدادها و تفسیر آنها مؤثر است. در تاریخ‌نامه‌های معماری نیز چنین است. مورخ معماری بنا بر دیدگاه خود در هر برهۀ زمانی نشان می‌دهد که معماری چرا چنان شده است. آنچه او در پاسخ به پرسشِ «چرا معماری چنان است که هست» روایت می‌کند گذشتۀ معماری است. در هر تاریخ‌نامه با شناخت مفهوم گذشته نزد مورخ و دیدگاه او در تاریخ‌نامه می‌توانیم نسبت میان این دو و تأثیر آن بر نگارش تاریخ‌نامه را شرح دهیم. در این پژوهش، فاطمه توانایی مروی، در پی فهم مفهوم گذشته نزد مورخان معماری است تا بتواند چگونگی روایت گذشته از دیدگاه هر کدام و تفاوت‌ها و شباهت‌های میان روایت‌های آنها را شرح دهد. بدین منظور می‌کوشد، با انتخاب چهار تاریخ‌نامۀ معتبر معماری غرب تاریخ معماری به روش تطبیقی، امهات معماری اروپا، تاریخ معماری: صحنه‌ها، صحنه‌آرایی‌ها و آیین‌ها، و تاریخ جهانی معماری- در نسبت میان دیدگاه تاریخی و گذشتۀ روایت‌شده در تاریخ‌نامه‌ها تأمل کند. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «گذشتۀ چیزها»، چیستی گذشته...
سامانۀ اطلاعات جغرافیایی(ایچ جی آی ای): فایده و کاربرد آن در مطالعات معماری ایران نمونۀ موردی خیابان شاه‌آباد تهران| نگار عبدی
سامانۀ اطلاعات جغرافیاییِ تاریخی (HGIS) روشی برای ساماندهی اطلاعات تاریخی و مطالعۀ این اطلاعات در بستر جغرافیایی و در طول زمان است. این سامانه بر پایۀ سامانۀ اطلاعات جغرافیایی (GIS) قرار دارد. ساجت، سامانۀ اطلاعات جغرافیاییِ تاریخی، داده‌های تحقیق را در سه لایۀ چیستی داده، زمان و مکان دسته‌بندی می‌کند. این سامانه بستر مناسبی برای بررسی داده‌ها در مکان و زمان‌های مختلف را فراهم می‌کند، پس می‌تواند روش مناسبی برای مطالعۀ معماری در بستر مکان و زمان باشد. در این تحقیق، نگار عبدی، ساجت و کاربرد آن در مطالعۀ تاریخ معماری را بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، این سامانه، محدودیت‌ها و امکان‌هایش و نمونه کارهای انجام شده در این حوزه را بشناسد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «معرفی سامانۀ اطلاعات جغرافیاییِ تاریخی»، این سامانه به منزلۀ ابزار و روش تحقیق و گرایش‌های مختلف آن معرفی می‌شود. در فصل دوم، «سامانۀ اطلاعات جغرافیاییِ تاریخی و تاریخ معماری ایران»، چگونگی استفاده از این سامانه در مطالعۀ تاریخ معماری مطالعه می‌شود. در فصل سوم، «نمونۀ موردی خیابان شاه‌آباد»، استفاده از این سامانه برای مطالعۀ تاریخی خیابان شاه‌آباد بررسی می‌شود. نگار عبدی. «سامانۀ اطلاعات جغرافیایی(ایچ جی آی اس): فایده و کاربرد آن در مطالعات معماری ایران. نمونۀ موردی خیابان شاه‌آباد تهران»....
فضاهای شهری تهران ناصری از منظر پدیدار شناسی ادراک| صحرا عابری زاهد
انسان با زندگی در یک شهر، قدم زدن در کوچه‌ها، شنیدن صداها و نفس کشیدن در هوای آن به درکی از شهر می‌رسد که بدون زندگی درآن میسر نیست. برای فهم یک شهر آن چنان که ساکنانش آن را درک می‌کنند، باید بتوان به مُدرِک یا تجربه‌های ادراکی ایشان نزدیک شد. خواندن نوشته‌ها و شنیدن خاطره‌ها و توصیف‌های شهر از زبان ساکنانش از راه‌های دست یافتن به تجربه‌های ادارکی آنان است. در این تحقیق، صحرا عابری زاهد، در پی شناخت تجربه‌های ادراکی ساکنان تهران ناصری است. بدین منظور می‌کوشد، متونی را که نگارندۀ آن ایرانی و ساکن تهران ناصری بوده بررسی و هر چیزی را که انسان با حضور در شهر ادراک کرده استخراج کند. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول،«تجربه‌های شنیدن»، نمود محرک‌های حسی در شهر را بررسی می‌کند و با تمرکز بر آنچه در شهر شنیده می‌شود، تجربه‌های ادراکیِ شنیداری ساکنان شهر را توصیف می‌کند. در فصل دوم،«تجربۀ زمان در تهران ناصری»، ادراک ساکن تهران ناصری از زمان و عوامل مؤثر بر این درک را بررسی می‌کند. در فصل سوم،«تجربۀ حرکت در تهران ناصری»، تجربه‌های ادراکی از حضور و حرکت در کالبد شهر بررسی می‌شود. در فصل چهارم،«تجربۀ مواجهه با دیگر ساکنان تهران ناصری»، نقش و...
خوانش میدان‌های یزد در دورۀ قاجار از منظر روابط نیروهای اجتماعی-سیاسی؛ نمونۀ موردی: میدان‌های شاه، خان، امیرچخماق| شیوا فلاح نجم‌آبادی
در طول تاریخ شهر یزد ساخت میدان به دست حاکمان ابزاری برای نمایش قدرت سیاسی بود. این سنت تا نیمۀ اول دورۀ قاجاریه ادامه داشت. پس از آن با تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی شخصیت فضاهای شهری دگرگون شد. ساخت میدان متوقف و به بازسازی و تعمیر میدان‌های موجود اکتفا شد. در این دوران نیروهای اقتصادی و مذهبی به منزلۀ قدرت‌های جدید اجتماعی در میدان ظاهر و نقش نیروی سیاسی کمتر شد. در این تحقیق، شیوا فلاح نجم‌آبادی، در پی فهم و خوانش فضاهای شهری یزد در ارتباط با تحولات سیاسی‌ـ اجتماعی دورۀ قاجاریه است. بدین منظور می‌کوشد، برای خوانش میدان‌های یزد از منظر نیروهای اجتماعی‌ـ سیاسی از نظریات پیر بوردیو در حوزۀ جامعه‌شناسی یعنی میدان قدرت استفاده کند. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «سنت ساخت میدان: نیروی سیاسی»، سنت ساخت میدان در شهر یزد پیش از دورۀ قاجاریه و رابطۀ میدان با قدرت سیاسی حاکم را بررسی می‌کند. در فصل دوم،«در کمین میدان: نیروی اقتصادی»، ظهور قدرت اقتصادی در جامعۀ قاجاری یزد و حضور آن در میدان شهری را مطالعه می‌کند. در فصل سوم،«در میانۀ میدان: نیروهای مذهبی»، با توجه به سیر تحول مذهب تشیع و جایگاه علمای شیعه از دورۀ صفوی تا قاجاری، جایگاه نیروی...
پرسش‌های اصلی تاریخ معماری از منظر اهل نظر| محمد نخعی
تاریخ معماری در طی یک‌ونیم سدۀ اخیر، همچون حوزه‌ای مستقل در تحقیق ظاهر شده است. در این زمان مجادله‌ها و مباحثه‌ها بر سر پرسش‌های این حوزه موجب تکوین و قوام آن شد. پرسش و تأمل دربارۀ حدود و مرزها و توانایی‌های این رشته به تدریج سلسله‌ای از مباحث نظری را پدید آورد. تبیین مباحث نظری حاصل و تشریح مسائل اساسی و قوام‌بخش تاریخ معماری برای ورود به این حوزۀ دانش نیازی اساسی است. در این تحقیق، محمد نخعی، در پی فهم و شرح پرسش‌های اصلی تاریخ معماری و ترسیم وضعیت دانش در این حوزه است. بدین منظور می‌کوشد، با مرور آثار متفکران تاریخ معماری ـ آنان که دربارۀ تاریخ معماری و مسائل نظری آن اندیشه‌ورزی کردهاند ـ نخست اهمّ این پرسش‌ها را شناسایی کند، سپس دانش انباشته حول آنها را ساماندهی و گزارش کند. این پایان‌نامه هفت فصل دارد. در فصل اول، «مفردات موضوع»، و فصل دوم، «دربارۀ دانش مرتبۀ دوم»، محل نزاع میان اهل تاریخ معماری را بررسی می‌کند. به طوری‌که مفاهیم اساسی تحقیق و چیستی نگاه مرتبۀ دومی به علم و لوازم و تبعات آن روشن می‌شود. همچنین چارچوبی کلی برای سامان دادن مباحث مرتبۀ دومی در تاریخ معماری را مهیا می‌کند. با استفاده از مبنای به دست...
بازشناسی مجموعۀ شاه‌چراغ (ع) به مثابه فضای شهری در دورۀ قاجاریه| مرضیه بازیار
مجموعۀ شاه‌چراغ یکی از مهمترین فضاهای شهری شیراز در دورۀ قاجاریان بود. رویدادهای جاری در این مجموعه در هر بازۀ زمانی بنا بر سیاق سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن دوران تغییر می‌کرد. به طوری‌که این مجموعه در دوره‌های مختلف علاوه بر کارکرد مذهبی، به میدانی شهر و فضایی عمومی برای قشرهای مختلف تبدیل شد. در این تحقیق، مرضیه بازیار، چگونگی سیر تحول کالبدی و رویدادی در مجموعۀ شاه‌چراغ شیراز را بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، علاوه بر کالبد با استفاده از منابع تصویری، متنی و شفاهی و نیز اسناد روایتی تاریخی از این مجموعه عرضه کند. این تحقیق پنج فصل دارد. در فصل اول، «سیر تحول کالبد امامزاده احمد بن موسی (ع)»،سیر تحول مدفن از زمان پیدایش تا دورۀ قاجاریه را شرح می‌دهد. درفصل دوم،«افول حیات شهری شاه‌چراغ»، بقعه را، در بازۀ زمانی ۱۲۳۹تا ق۱۳۰۰، پس از زلزله تا بازیابی حیات شهری مطالعه می‌کند. در فصل سوم، «اوج تجربۀ فضای شهری»، مجموعه ارا در ارتباط با شهر و رویدادهای شهری مطالعه و تغییرات کالبد و کارکرد آن را بررسی می‌کند. در فصل چهارم، «شاه‌چراغ در آستانۀ تبدیل به فضای عمومی»، سیاق اجتماعی و سیاسی سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۰ق و تأثیر آن بر مجموعۀ شاه‌چراغ را مطالعه می‌کند. در فصل پنجم،«شاه‌چراغ...
دیده‌ها و نادیده‌های گدار: بررسی دیدگاه آندره گدار در مرتبۀ شناخت آثار ایران| سینا زارعی
در دهۀ دوم سدۀ بیستم میلادی زنجیره‌ای از رویدادها زمینۀ حضور آندره گدار در ایران و عرصۀ شناخت هنر ایران را میسر کرد. زمانی که گدار به ایران آمد، معماری و هنر ایران در مواجهه با دنیای مدرن وارد مسیری نو شده بود. او بیش از سه دهه در حوزه‌های گوناگون هنر ایران از مطالعه و پژوهش تا مدیریت و آموزش طراحی حضور یافت. تداوم و تنوع حضور او در حوزه‌های مختلف نظری و عملی موجب شد تا گدار در مواجهۀ هنر ایران با دنیای جدید نقش مهمی را ایفا کند. فهم تأثیر گدار در تغییر نگاه به هنر ایران نیازمند مقدمات فراوان است. یکی از این مقدمات بررسی و شناخت مقام و منظر گدار در مواجهه با هنر ایران است. در این تحقیق، سینا زارعی، نگاه گدار در شناخت آثار هنری ایران و مفاهیم اصلی در دیدگاه او را شناسایی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، از آثار پژوهشی گدار و نوشتارها و گفتارهایش استفاده کند. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «گدار در تاریخ»، شرحی از زندگی گدار از آغاز تا دوره‌های مختلف حضور در ایران را بررسی می‌کند. در فصل دوم، «مبانی نظری و روشی»، خاستگاه‌های سخن و تفکر گدار را می‌شناسد. در فصل سوم،«گفتار و نوشتار...
بازشناسی روند شکل‌گیری و تحول مسجد جامع ورامین| حسین نخعی
تحقیق دربارۀ روند شکل گیری بنا در تصور اغلبِ محققان با مراجعه به بنا ممکن می‌شود. مطالعۀ بنا با این رویکرد، در صورتی‌که روشمند و دقیق باشد، نتایجی به همراه دارد که از مهمترین آنها شناخت کالبد بناست. با این حال منفک دیدن بنا از بستر و سیاقی که در آن ساخته شده منجر به بی‌پاسخ ماندن بعضی از پرسش‌های مهم می‌شود. مسجد جامع ورامین از جمله بناهایی است که پژوهش‌های زیادی دربارۀ روند شکل‌گیری و سیر تاریخی آن انجام شده است. در بیشتر این پژوهش‌ها بنا را فارغ از بستر شکل‌گیریِ آن بررسی کردهاند و از این رو نتوانسته‌اند به پرسش‌های مربوط به روند شکل‌گیری بنا پاسخی درخور و جامع بدهند. در این تحقیق، حسین نخعی، با مطالعۀ تاریخ شهر ورامین و بررسی دقیق بنا زمینه‌های ساخت مسجد جامع ورامین و روند ساخت آن را بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد از راه مقابله و تفسیر شواهد متنی، شناخت کامل کالبد بنا و تحلیل کتیبه‌های بنا به هدف تحقیق دست یابد. این تحقیق پنج فصل دارد. در سه فصل اول تاریخ ورامین به منزلۀ بستر شکل‌گیری بنا بررسی می‌شود. در فصل اول، «اوضاع ورامین پیش از ساخت مسجد جامع»، علاوه بر مطالعۀ تاریخ ورامین زمینه‌های ساخت مسجد جامع در ورامین...
تأملی در صورت معماری خانه‌های قاجاری سنندج| وحید کلیائی
معماری غرب کشور نسبت به معماری نواحی مرکزی ایران ناشناخته‌تر است. از آن روی که خانه عام‌ترین مظهر معماری است، شناخت خانه‌ها سرآغاز مناسبی برای شناخت معماری غرب کشور است. شهر سنندج با توجه به پیشینۀ تاریخی غنی و دارالحکومه بودنش در دورۀ قاجاریه خانه‌هایی تاریخی متعلق به این دوره را در خود جای داده که بستری مناسب برای مطالعه در این زمینه است. در این تحقیق، وحید کلیائی، در پی شناخت خانه‌های قاجاریِ شهر سنندج است. بدین منظور می‌کوشد، با تحلیل صوری این خانه‌ها منطق ساختاری و عناصر اصلی این خانه‌ها را بشناسد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «آشنایی با تاریخ و جغرافیای سنندج»، سیاق تاریخی و جغرافیایی سنندج را مطالعه می‌کند. پس از آشنایی با بستر شکل‌گیری خانه‌ها، در فصل دوم، «صورت و اندام کلی خانه‌ها»، صورت کلی خانه‌ها، انتظام فضای باز و بسته و سیمای بیرونی خانه‌ها را بررسی می‌کند. در فصل سوم، «سازمان‌دهی عرصه‌ها و ترکیب فضاها»، در مقیاسی خردتر فضاها و ترکیب آن را در صورت کلی خانه تحلیل می‌کند. کلیائی، وحید. «تأملی در صورت معماری خانه‌های قاجاری سنندج». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: مهندس کامبیز حاجی‌قاسمی. استاد مشاور: دکتر محمدابراهیم زارعی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، بهمن۱۳۹۳.
هستان‌شناسی معماری منظر: تفکر درباره معماری منظر از طریق پیوند واژه‌ها| آزاده رسولی یزدی
صاحب‌نظران همواره بر اهمیتِ داشتن تفکر جامع، کل‌گرا و سیستمی در حوزه طراحی منظر تأکید داشته‌اند. تفکری که در آن محیط به صورت یک سیستم در نظر گرفته می‌شود و اجزا، روابط و واکنش‌های میان اجزای آن اهمیت دارد. با بسط روزافزون دانش بشری، متخصص در حوزه منظر با حجم قابل توجهی از اطلاعات و مقولات مواجه است، مقولاتی مانند: مسائل زیست محیطی، اقتصادی، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، روان‌شناسی. مشخص کردن و طبقه‌بندی این مقولات و همچنین «کشف» رابطه بین آنها می‌تواند طراح منظر را در مسیر تفکر یاری کند. ظرفیت حافظه و توانایی. ذهن انسان در حفظ و بازیابی اطلاعات محدود است؛ درحالی که غفلت و نادیده گرفتن آنها می‌تواند کیفیت و ارزش نتیجه نهایی را در طراحی و پژوهش کاهش دهد. سؤال اینجاست که با توجه به حجم اطلاعات و خواسته‌ها، چگونه باید فرایند تفکر را پیش بریم تا نتیجه عقلانی و نسبتاً جامعی حاصل شود؟ «هستان‌شناسی» شبکه‌ای از «مفاهیم» و «روابط» بین آنها است. هستان‌شناسی‌ها حوزه‌های دانش را بازنمایی می‌کنند. اهمیت هستان‌شناسی در تأکیدی است که بر نوع ارتباط بین مفاهیم دارد و از این جهت با رده‌بندی و دایره‌المعارف متفاوت است. ساختار هستان‌شناسی به گونه‌ای است که می‌تواند چون ابزار ی کارآمد، در دسته‌بندی مفاهیم و کشف...
صناعت و تألیف: جستجوی مبانی تناسب در معماری با تکیه بر رسائل اخوان‌الصفا| احسان رجبی
تناسب در طراحی معماری مفهومی بنیادین و تعریف‌شده است. در تاریخِ معماری نیز تحقیق در حوزۀ نظام تناسب در آثار معماری امری رایج است که عموماً بر مبنای کالبد بنا، با سعی و خطا و بدون مراجعه به متون و سیاق انجام می‌شود. بی‌توجهی به منابع متنی و سیاق در بررسی تناسب در معماری خطر تحمیل معانی امروزیِ تناسب را به آنچه قدما از این مفهوم مراد می‌کرده‌اند، به وجود می‌آورد. فهم امروزی ما از تناسب، شیوهای مطالعه بر رروی تناسبات آثار معماری گذشته را هم تعیین می‌کند. حال آنکه شاید با دریافت تصور قدما از مفهوم تناسب بتوان از منظری تازه به آثار معماری و موضوع تناسب در آنها نگریست. با جستجو در متون اسلامی می‌توان به سرنخ‌هایی پراکنده در باب تناسب دست یافت؛ اما یکی از متونی که در آن به تفصیل از تناسب و وجوه معنایی مختلف سخن به میان آمده رسائل اخوان‌الصفا و خُلاّن‌الوفا است. در این تحقیق، احسان رجبی، در پیِ روشن کردن مفهوم تناسب نزد قدماست. بدین منظور می‌کوشد، با تکیه بر رسالۀ اخوان‌الصفا و جستاری در متون تاریخی مفهوم تناسب و مبانی به کارگیری کارگیری و تحقق آن در معماری و سایر صناعات را جستجو کند. این تحقیق پنج فصل دارد. در فصل...
بررسی دروازه در شهرهای قرون اولیۀ اسلامی| پریسا رحیم‌زاده
دروازه در شهرهای اسلامی به مثابه آستانۀ شهر بود. دروازه ماهیتی دوگانه در وصل و فصل شهر با محیط پیرامونش داشت. در حقیقت، دروازه مکانی در میانه بود، میان بیرون و درون و نمایندۀ این دو. همین ماهیت دوگانۀ واصل و فاصل و در میانه بودنِ دروازه پذیرفتن کارکردها، رویدادها و دلالت‌های نمادین را میسر می‌ساخت. همچنین دروازه در آستانۀ شهر معرف و نمایندۀ شهر و ساختار آن بود. پس شناخت دروازه و ماهیت آن نه تنها در فهم نقش و جایگاه دروازه در معماری بلکه در شناخت و مطالعۀ تاریخ شهر نیز مؤثر است. در این تحقیق،«پریسا رحیم‌زاده»، ماهیت دروازه و نقش آن در حیات شهری را در شهرهای سدۀ نخست ایران اسلامی بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، با تکیه بر منابع مکتوب دست اول و تفسیر آنها با توجه به سیاق تاریخی آن منابع به چیستی و چونی دروازه دست یابد. این تحقیق هفت فصل دارد. در فصل اول، «انواع دروازه در شهر»، به اندازۀ اقتضای تحقیق شهرهای اولیۀ اسلامی و انواع دروازه در این شهرها مطالعه می‌شود. سپس با تأمل در واژۀ دروازه و عرصه‌های دو سوی آن تفاوت و تمایز هر کدام ا آنها با هم بررسی می‌شود. در فصل دوم، «بنیاد دروازه»، دربارۀ چگونگی و...
حیات در مسجد جامع هرات: بررسی سرگذشت معماری مسجد جامع هرات و راز و رمز پایداری آن| مهدی عزیزی همدانی
مسجد جامع هرات از مهمٔ‌ترین مساجد خراسان بزرگ است. اولین نشانه‌های پایه‌گذاری این مسجد به زمان شمس‌الدین مسعود هروی وزیر خوازمشاهیان باز می‌گردد. در دوران غوریان در سال ۵۹۵ ق مسجد با الگویی چهار ایوانی بازسازی می‌شود. تاریخ پر فراز و نشیب مسجد ادامه می‌یابد. مسجد در طول تاریخ بارها ویران و باز مرمت و احیا می‌شود و امروز همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. در این تحقیق، مهدی عزیزی همدانی، در پی شناخت عامل حیات‌بخش این بناست. بدین منظور می‌کوشد، با استفاده از متون و منابع مکتوب و نیز با بررسی میدانی به شناختی همه جانبه از کالبد بنا، سیاق اجتماعی و سیاسی و نیز رویدادهای جاری در بنا دست یابد. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «شناخت و سیر تحول کالبدی مسجد»، کالبد مسجد و سیر تحول آن بررسی می‌شود. در فصل دوم،«رویدادهای جاری مسجد جامع هرات»، رویدادهای جاری در مسجد و سیاق سیاسی و اجتماعی آن مطالعه می‌شود. در فصل سوم، «شهر هرات بستر شکل‌گیری مسجد جامع»، شهر هرات به منزلۀ بستر مسجد بررسی و تأثیر آن در حیات شهر هرات روشن می‌شود. در فصل چهارم، «چرایی حیات و پایداری مسجد»، عوامل تأثیرگذار در حیات مسجد جامع هرات مثل باورهای مردم شهر، نحوۀ رفتار مرمتگران...
مسجد جامع نایین: بازخوانی ترکیب کالبدی و تاریخ‌گذاری‌ها|مرضیه نیک‌نهاد
مسجد جامع نایین با مقصوره‌ای منحصر به فرد، شبستانی وسیع و تزئیناتی خاصْ صد سال موضوع تحقیق مورخان معماری بوده است. بر اساس آراء دانشوران این مسجد به دوران صدر اسلام منسوب است. تقریباً همۀ دانشوران با توجه به مقصورۀ بنا، نقوش، گچ‌بری‌ها و کتیبه‌ها بنا را چنین تاریخ‌گذاری کردهاند. اما در این تاریخ‌گذاری به سایر دوره‌های حیات مسجد توجه نشده است. در این تحقیق، مرضیه نیک‌نهاد، همۀ تاریخ مسجد جامع نایین از آغاز تا دورۀ قاجاریه و همۀ کالبد بنا را بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، با نقد آراء موجود و بازخوانی بنا با تکیه بر خود بنا و شواهد متنی و تصویری روایت روشنی از تاریخ‌گذاری بنا عرضه کند. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول،«معرفی»، کالبد و تاریخچۀ مسجد بررسی می‌شود. در فصل دوم،«بنیاد»، با نقد آراء دانشواران دربارۀ زمان بنا کردن مسجد، پرسش جدیدی در این باره مطرح می‌شود. درفصل سوم،«در چند و چون پاره‌ها و فضاها»، شبستان‌ها، انتظام صحن و قبه‌ها بررسی می‌شود. در فصل چهارم،«مناره و درگاه‌ها»، پس از بحث دربارۀ قدمت مناره، علت ساخت مناره بررسی می‌شود. در پایان نیز سیر تحول بنای موجود بازخوانی می‌شود. مرضیه نیک‌نهاد. «مسجد جامع نایین: بازخوانی ترکیب کالبدی و تاریخ‌گذاری‌ها».پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران....
نقش امامزاده سید اسماعیل در شهرتهران دورۀ قاجاریه|زینب تمسکی
در دورۀ قاجاریه امامزاده علاوه بر نقش مذهبیْ در شهر به منزلۀ فضای شهری نیز نقش داشت. در این دوره امامزاده تنها مکانی مقدس مثل مسجد نبود. حضور فرزند یا نوادۀ امام در این مکان به منزلۀ فردی حاضر در ذهنیت زائران و مجاوران و در نحوۀ برخورد آنها با مکان و انتظار از مکان تأثیرگذار بود. به تدریج شکل‌گیری و تثبیت مجموعۀ فضاهای امامزاده این کارکرد ذهنی را به کارکردی عینی تبدیل کرد. بنابراین در دورۀ قاجاریه نقش متفاوتی برای امام‌زاده‌ها رقم می‌خورد که بخشی از نقش عام آنهاست. امامزاده سید اسماعیل در محلۀ چاله میدان نیز علاوه بر نقش مذهبی، در مقیاس این محله میدان مرکز فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی بود. در این تحقیق، زینب تمسکی، در پی فهم نقش مجموعۀ امامزاده سیداسماعیل در شهر تهران در بخشی از دورۀ قاجاریه است.بدین منظور می‌کوشد، با بررسی کارکردهای عینی و ذهنی این مجموعه و نسبت آن با کالبد و فضای مجموعه به هدف تحقیق دست یابد. این تحقیق دو فصل دارد. در مقدمه، به چارچوب نظری پایان‌نامه و بررسی کامل پیشینۀ تحقیق می‌پردازد. در فصل اول،«روایت سیر تحول کالبدی امامزاده سیداسماعیل»، سیر تحول کالبدی امامزاده و مجموعۀ پیرامون آن از آغاز تا پایان دورۀ قاجاریه بررسی می‌شود. در فصل...
جستجوی مقوله‌های معماری برهۀ گذار (از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی) با تکیه بر مقولۀ آبادانی| مطهره دانایی‌فر
در هر روزگار، انسان‌ها دربارۀ معماری سخن می‌گویند. اینکه در هر روزگار، چه چیزهایی در دایرۀ شمول معماری است و چه نیست از روی همین سخنان تصریحی یا تلویحی-یا مجموعۀ مقوله‌ها- معلوم می‌شود. پس یکی از راه‌های شناخت معماری در هر برهه از زمان در هر سرزمین شناختن مقوله‌های معماری در آن است. برهۀ گذار از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی شامل یکی از مهمترین وقایع تاریخ ایران یعنی ورود اسلام به ایران است. یافتن و فهم مقوله‌های معماری در این برهه تصویری اجمالی از برخی جنبه‌های معماری آن روزگار به دست می‌دهد که زمینه را برای فهم تأثیر این واقعه بر معماری فراهم می‌کند. در این تحقیق، مطهره دانایی‌فر، به شناخت آبادانی به منزلۀ کلان‌ترین مقولۀ معماری در برهۀ گذار از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی می‌پردازد. بدین منظور می‌کوشد، از سخنان مکتوب و متون به جا مانده از مردم آن روزگار بهره گیرد. این تحقیق پنج فصل دارد. در فصل اول،«شهر»، آبادی و شهر به منزلۀ مصداقی از آبادانی بررسی می‌شود. در فصل دوم،«مهندس»، اسباب تحقق آبادانی در زمین به دست عاملان آن، مهندسان، را معرفی می‌کند. در فصل سوم،«واژۀ آبادانی»، این مفهوم را از حیث لفظی بررسی می‌کند. در فصل چهارم،«چیستی آبادانی»، با بررسی عمیق‌تر آبادانی و...
اصول معماری ایرانی: بررسی انتقادیِ سه نظرگاه معاصر | شبنم حاجی‌جعفری بیدگلی
موضوع این پژوهش فهم، معرفی، نقد درونی و نقد تطبیقی سه نظرگاهی است که به معماری ایرانی (ـ اسلامی) و اصول آن پرداخته‌اند: نظرگاه کامبیز نوائی و کامبیز حاجی‌قاسمی آن‌چنان که در کتاب خشت و خیال ظهور کرده است؛ نظرگاه نادر اردلان و لاله بختیار آن‌چنان که در کتاب حس وحدت ظهور کرده است؛ نظرگاه محمدکریم پیرنیا آن‌چنان که در مقالات و سخنان او ظهور کرده است. شنبم حاجی‌جعفری در این پژوهش می‌کوشد هریک از این سه دیدگاه دربارۀ «معماری ایرانی» یا «ایرانی‌ـ اسلامی» و اصول آن را فهم، بررسی، تفسیر روش‌شناختی و نقد درونی کند و آن‌گاه آنها را با یکدیگر مقایسه و نقد تطبیقی کند تا سخن و دستاورد اصلی هر کدام معلوم و مبانی و خاستگاه آنها، مفروضات، و منابع و محصول آنها روشن شود. این پژوهش گامی است به سوی روشن‌تر شدن بحث دربارۀ اصول معماری ایرانی. این پژوهش مشتمل بر دو بخش و هفت فصل است. بخش اول، در سه فصل، به معرفی هریک از نظرگاه‌ها بر محور هدف تحقیق، اصول و تعریف آنها اختصاص دارد. بخش دوم، در چهار فصل، حاوی نقد درونی هریک از نظرگاه‌ها و سپس نقد تطبیقی آنها از نظر مبادی و انگیزه و اصول پیشنهادی‌شان است. از این طریق، روشن...
تحلیل نقش تکیه‌ها و ماهیت آنها در تهران دورۀ قاجاریان| عماد سودیان طهرانی
دربارۀ اصل و ریشۀ کلمۀ «تکیه» بین صاحب‌نظران اختلاف است؛ اما بررسی تاریخ اجتماعی ایران نشان می‌دهد که تکیه تا قبل از صفویان مکانی مربوط به صوفیان بوده است. درروزگار صفویان، و به دنبال احیا و گسترش تعزیه‌خوانی و نیز ایجاد محدودیت برای صوفیان، تکیه به مکانی برای برگزاری شبیه‌خوانی تبدیل شد. در دورۀ قاجاریه، با انتخاب تهران به پایتختی و سپس ملقب شدن تهران ناصری به دارالخلافه، حامیان و بانیان از طبقات مختلف اجتماع مجموعه‌ها و فضاهای شهری مختلفی را تحت عنوان «تکیه» بنا نهادند. اهمیت تکیه به منزلۀ یکی از فضاهای شهری که مکان وقوع در بزرگترین رویداد اجتماعی آن روزگار (عزاداری محرم و صفر) بود به حدی رسید که ناصرالدینشاه بزرگترین تکیۀ ایران، تکیۀ دولت، را در کنار ارگ سلطنتی خود ساخت. در پایان سلطنت ناصرالدینشاه، بیش از نود تکیه به صورت‌ها و اندازه‌های گوناگون در محله‌های تهران وجود داشت. عماد سودیان طهرانی در این تحقیق در پی شناخت مفهوم تکیه در دوران قاجاریه در دارالخلافۀ ناصری است. به این منظور، می‌کوشد ماهیت تکیه‌های تهران در دورۀ قاجاریه به منزلۀ فضای شهری و زندگی جاری در آنها و نیز چگونگی طراحی و شکل‌گیری کالبد تکیه را دریابد. این رساله چهار فصل دارد. در فصل اول، مقدمۀ تحقیق،...
بررسی ویژگی‌های باغ‌های ییلاقی تهران در نیمۀ دوم قاجاری: باغ فردوس و باغ کامرانیه| یاسمن شمس‌زاده
در دوره قاجاریه با توجه به ریشه های فرهنگ ایلی، بستر جغرافیایی مناسب پایتخت و ثبات سیاسی باغ سازی به ویزه در دورۀ فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه رواج یافت. منطقۀ شمیران با داشتن شکارگاه‌های فراوان و همچنین نزدیکی به دارالخلافه برای باغ‌سازی مناسب بود. پس در اردوگاه‌ها باغها و عمارت‌هایی برای شاه ساخته شد. معمول بود در کنار هر باغ منتسب به شاه درباریان نیز باغ‌هایی بسازند تا در رکاب شاه باشند. مصداق‌های فراوانی از این باغها در دورۀ ناصری وجود دارد. دو باغ کامرانیه و فردوس از آن جمله است. در این تحقیق، یاسمن شمس‌زاده، طرح و ساختار اصیل دو باغ کامرانیه و فردوس را بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، با تکیه بر متون و تصاویر تاریخی طرح اصیل این دو را بازیابد. این تحقیق سه فصل دارد. فصل اول،«باغ‌سازی دورۀ ناصری در شمیران»، بستر جغرافیایی شمیران و باغ‌های ناصری آن را بررسی می‌کند. فصل دوم، «باغ فردوس»، سیر تحول، بستر و همجواری باغ فردوس، هندسه و عناصر اصلی باغ شناسایی می‌شود. در فصل سوم، «باغ کامرانیه»، نیز به همان ترتیب فصل دوم باغ کامرانیه و هندسۀ اصیل آن شناخته می‌شود. یاسمن شمس‌زاده. « بررسی ویژگی‌های باغ‌های ییلاقی تهران در نیمۀ دوم قاجاری: باغ فردوس و باغ کامرانیه...
نمود مدرنیزاسیون در دورۀ پهلوی اوّل از منظر خیابان کریمخان زند شیراز| علی‌رضا جعفرپور
با استقرار حکومت پهلوی در راستای اهداف نوگرایانۀ رضا شاه سیاق اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران دستخوش تغییر شد. شهرها بستری مناسب برای تحقق عینی این تغییرات بود. طولی نکشید که کالبد شهرها با اصلاحات رضا شاهی صورت جدیدی یافت. خیابان، فلکه و باغ‌ملی عناصر جدید ساختار شهر شد. به تدریج زندگی و رابطۀ مردم با شهر نیز تغییر کرد. شیراز، مرکز ایالت فارس، نیز از این تغییرات دور نماند. در این تحقیق، علی‌رضا جعفرپور، رویارویی شیراز و شیرازیان با اصلاحات رضاشاهی را بررسی می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، با شناخت شهر شیراز پیش و پس از اصلاحات رضاشاهی چگونگی بروز این تغییرات در شهر را دریابد. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «اصلاحات رضاشاهی»، اصلاحات رضاشاهی و نسبت آن با تحولات دنیای مدرن تشریح می‌شود. در فصل دوم، «سازمان کالبدی شیراز»، سازمان کالبدی فضای شهری شیراز در دوره‌های مختلف بررسی می‌شود. در فصل سوم،«اصلاحات رضاشاهی در شیراز»، در مورد مقدمات اصلاحات رضاشاهی در شیراز بحث می‌شود. در فصل چهارم، «تحول در سازمان شهری شیراز»، نتایج حاصل از اصلاحات رضاشاهی در کالبد شهر و در زندگی جاری در شهر بررسی می‌شود. علی‌رضا جعفرپور. «نمود مدرنیزاسیون در دورۀ پهلوی اوّل از منظر خیابان کریمخان زند شیراز».پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات...
جستجوی آداب معماری ایرانی برمبنای رساله‌‌های ادب| مریم حیدرخانی
آداب در صناعات و حوزه‌های مختلفْ سنتی در فرهنگ ایرانی است و معماری هم به منزلۀ یکی از مهمترین صناعات خارج از این سنت و بدون آداب نیست. باید‌ها و نبایدها و آداب مختلف ظاهری و باطنی هر حوزه در آداب‌نامه‌های آن به بروز می‌رسد. معماری از معدود صناعاتی است که نوشتن دربارۀ آن معمول نبوده است و آداب‌نامه‌ای از آن در دست نیست، اما به این معنا نیست که معماری آداب نداشته است. آداب‌نامه‌های بسیاری در دیگر مظاهر فرهنگ ایرانی، از جمله خوشنویسی و کتابت، در دست است که به کمک آنها می‌توان به برخی از وجوه معماری از منظری که آداب را بر ما عرضه می‌کند پی برد. در این تحقیق، مریم حیدرخانی، در پی فهم بهتر معماری از راه تبیین آداب است. بدین منظور، می‌کوشد تا بر اساس رسالات آداب خط و خوشنویسی و استفاده از سایر ادب‌نامه‌ها و متون موجود به تصویری از ساختار و کلیت احتمالی آداب معماری دست یابد. این تحقیق چهار فصل دارد. فصل اول، «صناعت و ادب»، به تبیین مفهوم صناعت و ادب می‌پردازد که به منزلۀ مقدمه‌ای برای سایر فصل‌های تحقیق است. در فصل دوم، «آداب خط و کتابت»، به تفسیر آداب‌نامه‌های خط، ساختار، محتوا و مقولات آن و چگونگی تبیین...
فرهنگ سکونت و فضای شهری در محلۀ دولت ناصری| سمیرا فتحی
محلۀ دولت همزمان با گسترش تهران در دورۀ ناصرالدین شاه در بخش شمال دارالخلافۀ ناصری به وجود آمد و بیشتر درباریان، اعیان و فرنگیان را در خود جای داد. این محله با محلات دیگر شهر فرق داشت و محملی برای استقرار نهادها و عناصر مدرن بود. سمیرا فتحی در این تحقیق به دنبال آشکار کردن نسبت میان علل پیدایش محلۀ دولت و کیفیت سکونت در آن با اوضاع و احوال اجتماعی و فرهنگی تهران دورۀ ناصری است. برای انجام این پژوهش، اطلاعات را از منابع اولیۀ نوشتاری و تصویری گردآوری کرده و با مثلث‌بندیِ قراین و شواهد و همچنین تفسیر داده‌ها، روایتی واحد از چگونگی سکونت در محلۀ دولت به‌دست داده است. این تحقیق دارای سه فصل است. در فصل اول، با عنوان شناخت محلۀ دولت، محقق به بازشناسی محلۀ دولت به مثابۀ پدیده‌ای در شهر تهران دورۀ ناصری می‌پردازد و اجزا و عناصر تشکیل‌دهندۀ آن را معرفی می‌کند. در فصل دوم، با عنوان علل پیدایش محلۀ دولت، به علت‌های موجدۀ محلۀ دولت می‌پردازد و همچنین درباب نیازها به علل عینی و اولیه، در باب خواست‌ها به علل ثانویه و غیرملموس، و در باب خیال و طرح گسترش به وجود خیال در توسعۀ مصادیق عینی آن درتهران دورۀ ناصری می‌پردازد....
بررسی ساختار کالبدی و فرهنگی بازار تهران در دورۀ قاجاریان| سیداحمد نجیبی
بازار تهران در دورۀ قاجاریه، در آیینۀ متون و تصایری که به نوعی آن را توصیف می‌کند، مجموعهای پرتراکم و پیچیده می‌نماید. محل قرارگیری بازار در شهر و جهات توسعۀ آن حکایت از توسعۀ بازار در جهت‌هایی خاص و با انشعابات بسیار دارد که برخی از این انشعابات بیشتر از سایرین قوت گرفته و به مرور به راستۀ بازار تبدیل شده است. در این بازار رویدادها و فعالیت‌هایی فراوان و متنوع تصویر شده است که ظاهراً سنخیت چندانی با هم ندارند. دامنۀ وسیعی از کارکردها در بازار جای گرفته است که هرکدام ملزومات و مشخصات خاص خود را دارد. این کارکردها ماهیت یکسانی ندارد تا بهراحتی و بی‌سبب کنار هم قرار بگیرند و باعث تداوم در این هم‌نشینی شوند. همچنین شواهد فراوانی از فعالیت‌های فرهنگی در بازار تهران دیده می‌شود؛ فعالیت‌هایی از قبیل مراسم جشن و عزاداری و اجتماعات مذهبی و مانند آن. سیداحمد نجیبی در این تحقیق می‌کوشد در مجموعۀ بازار تهران در دورۀ قاجاریه را بهگونه‌ای تدقیق کند که راهی بر فهم این مجموعۀ پیچیده و به ظاهر بی‌نظم بگشاید، تا مگر از ارتباط بین این رویدادها و کارکردها و کالبد بازار و توسعۀ آن، فهمی به دست دهد. پایۀ نظری تحقیق نجیبی، بنا بر ایجاب موضوع...
جستجویی برای شناخت معماری خانقاه در ایران (خراسان سدۀ پنجم)| سینا سلطانی
خانقاه در شواهد نوشتاریِ معماری ایران در دوران اسلامی همچون بسیاری از بناها پیوسته و بارها تکرار می‌شود. اما در شواهد مادی خانقاه غایب یا بسیار کمیاب است. همچنان که امروز شمار حسینیه‌ها گاهی با شمار مساجد برابری می‌کند؛ در گذشته، دست کم تا پیش از دورۀ صفویان، در بسیاری از آبادی‌های ایران خانقاه در پرشماریْ همتای مساجد بوده است. امروز پس از گذشت روزگاران دراز از رواج و فراوانی خانقاه و به خاطر سرنوشت مبهم و پیچیدۀ آن تقریباً چیزی از معماری خانقاه نمی‌دانیم. در این تحقیق، سینا سلطانی، به شناخت مرحلۀ نخست پیدایی خانقاه در زادگاه آن در ایران- سده‌های نخست هجری در خراسان(ربع نیشابور)- می‌پردازد. بدین منظور می‌کوشد، با شناخت سازمان خانقاه به شناخت کالبد خانقاه بر اساس متون دست یابد. این تحقیق پنج فصل دارد. در فصل اول، «تکوین خانقاه»، تبار خانقاه، تولد خانقاه، تسمیۀ خانقاه، خویشان و رقیبان خانقاه و تحدید خانقاه بررسی می‌شود. در فصل دوم، «سازمان خانقاه»، برای شناخت معماری خانقاه به شناسایی سازمان خانقاه یعنی کارکرد و قوانین آن می‌پردازد. در فصل سوم، «بنای خانقاه»، پس از شناخت سازمان خانقاه و بررسی متون، بنای خانقاه و اجزای آن را می‌شناسد. در فصل چهارم، «بقایای خانقاه»، با مطالعۀ منابع تحقیق و شواهد به...
شهر تهران از منظر مراکز دادوستد کتاب: از ابتدای دورۀ قاجاریه تا ابتدای دورۀ پهلوی| هدی بهجت‌پناه
کتاب‌فروشی در تهران پس از ورود صنعت چاپ به پایتخت آغاز و به تدریج حرفه‌ای شد. مراکز فروش کتاب در تهران، پس از فروش پراکندۀ کتاب به دست افراد مختلف نظیر چاپچی‌ها به وجود آمد. اولین مراکز فروش کتاب در بازار تهرانْ نخست در محل کار صحافان و جایگاه تجار متمولی به وجود آمد که توانایی حمایت مالی از تولید کتاب را داشتند. پس از رونق کار کتاب‌فروشی، بازار کتاب‌فروشان هویت، فضا و فعالیت‌هایی خاص و مستقل یافت. پس از بازار تهران، دومین مکان برای تجمع کتاب‌فروشان خیابان ناصریه بود. نخستین کتاب‌فروشی‌ها پس از مرگ ناصرالدین شاه در این خیابان شکل گرفت. حضور کتاب‌فروشی‌ها و کانون‌های فرهنگی دیگر، ادارات روزنامه‌ها، قرائت‌خانه‌ها و مدارس در این خیابان، همچنين حضور اقشار مختلف مردم در آن، کیفیت خاصی به فضای این خیابان بخشید. در این تحقیق، هدی بهجت‌پناه، به چگونگی شکل‌گیری مراکز دادوستد کتاب در دورۀ قاجاریان می‌پردازد. بدین منظور می‌کوشد تا با استفاده از منابع مکتوب و مصور و تحلیل آنها، ویٓژگی کالبدی، فضایی و وقایع جاری در این مراکز را بررسی کند و تصویری از این مراکز در شهر آن دوران ارائه دهد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «آغاز حرفۀ کتاب‌فروشی»، به شروع پیشۀ کتاب‌فروشی و پیدایی کتاب‌فروشی...
تأملی در اصناف و شئون معماران دورۀ قاجاریه| زهرا برادران خلخالی
شناخت معماری گذشته مستلزم شناخت تمام ابعاد و وجوه آن است. یکی از وجوه مغفول معماریْ معماران و پدیدآورندگان آثار است. روشن است که شناخت هرچه بیشتر معماران تأثیر زیادی در فهم معماری گذشتۀ ایران دارد. چراکه اندیشۀ ایشان در خلق و تجسم بنا بسیار مؤثر است. تاکنون در حوزۀ تاریخ معماری ایران پژوهش‌های اندکی به موضوع معماران پرداخته است. همین امر موجب شده دانش امروز ما از معماران به مجموعهای از نام چند معمار سرشناس و حکایت‌هایی مبهم از ایشان محدود بماند. در این پژوهش، زهرا برادران خلخالی، به شناخت معماِر دورۀ قاجاریه می‌پردازد. بدین منظور می‌کوشد، با مراجعه به منابع مکتوب شئون فردی و اجتماعی معماران عهد قاجاریه را بشناسد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «سازوکار معماری دربار قاجار»، برای فهم شئون اجتماعی معماران این دوره، رتباط این گروه با دستگاه حکومتی را بررسی می‌کند. در فصل دوم، «صنف معمار در دورۀ قاجاریه»، در ادامۀ بررسی شئون اجتماعی معماران تشکل مردمی ایشان و بحث در باب بود ونبود صنف معماران در آن دوره مطالعه می‌شود. در فصل سوم، «شئون فردی معماران دورۀ قاجاریه»، مشترکات معماران در سه باب علم و عمل و خُلق بررسی می‌شود. زهرا برادران خلخالی. «تأملی در اصناف و شئون معماران دورۀ...
نقش قدرت در معماری ناصری|شورش عابد
معماری دورۀ ناصری پدیده‌ای تک‌علتی نیست؛ معلولی چندوجهی است که خواست بخش‌های مختلف قدرت از آن متفاوت است و همین تفاوت‌ها معماری این دوره را به بستری برای تقابل خواست‌ها و همچنین امکانی برای مقاومت در درون سازوکار قدرت تبدیل می‌کند. در این بستر و با امکانات نوی که در معماری به فعلیت درمی‌آید، معماری از اثر صرف فراتر می‌رود و به رویداد تاریخی بدل می‌شود. آنچه در مسیر تبدّل معماری به رویداد تاریخی تحقق می‌یابد گسترده شدن دامنۀ معماری این دوره و ورود بناهایی مثل بیمارستان و بانک به معماری این سرزمین است. آنچه در این بناها اهمیت دارد نه فقط چرایی و چگونگی ساخت آنها؛ بلکه نقش آنها در شبکه قدرت است. شورش عابد در این تحقیق به دنبال تبیین جایگاه معماری در سازوکار قدرت در دورۀ ناصری براساس رویکرد میشل فوکو است. روش او در تبیین موضوع نه دنبال کردن قطعات بریده‌ای از نظرات فوکو، که مبنا قرار دادن روش وی در برخورد با مستندات تاریخی است. او با اتخاذ چنین رویکردی، مبتنی بر نظریات فوکو، چند وجه را در نظر گرفته است: کنار گذاشتن نگاه غالب به معماری این دوره؛ توجه به معماری در پیوند تنگاتنگ با سیاق (کانتکست) آن؛ توجه به مردم به منزلۀ عامل...
درس‌هایی معمارانه از موسیقی کبیر فارابی| فرناز خندان
با شروع مدرنیته و گسست فرهنگی حاصل از آن فهم ما در دو حوزۀ قرائت و انشای معماری گذشته دچار نقص شده است. از طرفی منابع مکتوبی که مستقیم به معماری پرداخته باشد و بتواند ما را در فهم و درک معماری گذشته یاری دهد، محدود است. از این رو برای شناخت معماری گذشته می‌توان به منابعی پرداخت که ریشه در فرهنگ گذشته دارد و در باب صناعت نگاشته شده‌اند اما لزوماً معماریانه نیستند. این منابع از آن روی که به صناعتی پرداخته‌اند، بر بینش ما در فهم صنایع از جمله معماری می‌افزاید. از میان آثاری که به صناعت پرداخته‌اند، بیشترین رساله‌ها در باب موسیقی است. عموماً نویسندگان این رساله‌ها فیلسوفانی هستند که آثارشان از چنان جامعیتی برخوردار است که می‌تواند شروعی مناسب برای حل مسائل معماری باشد. در این تحقیق، فرناز خندان، به بررسی رسالۀ موسیقی کبیر، نوشتۀ ابونصر فارابی، معلم ثانی، می‌پردازد. این کتاب مرجع تمام رسالات موسیقی فرهنگ ایرانی است و نگاه فیلسوفانۀ فارابی در فهم صناعت را می‌توان از آن دریافت و از این فهم در درک صناعت معماری نيز بهره برد. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «فارابی و کتاب موسیقی کبیر»، به بررسی مفاهیم اصلی در فهم صناعت از دریچۀ جهان‌بینی وحدانی...
معماری تکایای چوبی در روستاهای مازندران شرقی| امیرنصر فولادخواه
تکیه بنایی برای برگزاری مراسم آیینی است. این آیین ممکن است آیین تصوف باشد یا تشیع. ساختن تکیه تقریباً در سراسر ایران رایج بوده است. هرچند ساخت‌مایه و طرح این تکیه‌ها در هر منطقه برگرفته از سیاق و بستر جغرافیایی آن منطقه است. از آنجا که مازندران از دیرباز با آیین تشیع آمیخته است، تکیه نیز به منزلۀ بنایی آیینی در این سرزمین سابقه‌ای طولانی دارد. تکیه‌هایی که امروز در مازندران باقی است، متعلق به دوران قاجاریه است و ویژگی‌های کالبدی بی‌نظیری دارند. این بناها که استادانه با چوب ساخته شده رو به نابودی است. در این تحقیق، امیرنصر فولادخواه، تکایای چوبی روستاهای شرق مازندران را بررسی می‌کند. به این منظور، می‌کوشد با رجوع به خودِ بنا ویژگی کالبدی این تکیه‌ها را بشناسد و آنها را بر مبنای شباهت و تفاوت‌هایشان دسته‌بندی کند. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «آشنایی با سرزمین مازندران»، سرزمین مازندران و سیاق فرهنگی و اجتماعی آن معرفی می‌شود. در فصل دوم، «معرفی و گروه‌بندی تکایا»، تکایای شرق مازندران معرفی و بر مبنای شباهت و تفاوت‌های کالبدی در سه دسته منظم می‌شوند. در فصل سوم، «بررسی سازۀ چوبی تکایا»، سازۀ چوبی تکایا به منزلۀ نفطۀ اشتراک آنها مطالعه می‌شود. فصل چهارم، «بررسی تزئينات تکایا»،...
تعامل سنت و نوگرایی در معماری مدرسۀ سپهسالار| فاطمه پروانه‌اسدی
مدرسۀ سپهسالار تهران، در دورۀ قاجاریه به سفارش میرزا حسن‌خان سپهسالار، صدراعظم ناصرالدین شاه، و با طراحى مهندس میرزا مهدی‌خان شقاقی طراحی و در جنوب باغ و عمارت شخصی سپهسالار ساخته شد. معماری این بنا تصویر بدیعی از مسجد و مدرسه در دورۀ بروز تمایل شدید به نوگرایی و نوخواهی است. عناصر معماری این بنا يعنى گنبد خفته در ترکیب با چهار نیم‌گنبد و مناره‌های متعدد، نمای ظاهری و تظاهر بیرونی و نیز تزئینات داخلی آن نشان از نوگرایی و ظهور عناصر غیرایرانی و غیرمعمول در بنای این مدرسه است. در این تحقیق، فاطمه پروانه‌اسدی، در پی فهم و مطالعۀ مدرسۀ سپهسالار و تأثیر سنت، نوخواهی و نوگرایی در معماری این بنا است. بدین منظور، می‌کوشد تا با مطالعۀ معماری مساجد و مدارس دورۀ قاجاریه و مقایسۀ معماری مدرسۀ سپهسالار با آنها، جایگاه این بنا را در میان بناهای مشابه و هم‌دوره‌اش دریابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «بستر شکل‌گیری»، به بررسی سیاق دورۀ قاجاریه و شناخت مدرسه سپهسالار تهران در آن سیاق می‌پردازد. در فصل دوم، «مسجد-مدرسه‌ای قاجاری»، با مطالعۀ مساجد و مدارس دورۀ قاجاریه و انتخاب بناهای مشابه با مدرسۀ سپهسالار تهران، آنها را به اعتبار شیوۀ ترکیب فضای مسجد و مدرسه دسته‌بندی کرده است....
داستان مادی فدن: بررسی زندگی و معماری و شهر در کنار جوی در اصفهان دورۀ صفوی| صفا محمودیان
مادی‌ها، نهرهای منشعب از زاینده‌رود، در شکل‌گیری و ساماندهی شهر اصفهان نقش اساسی داشته‌اند. در دورۀ صفویه با پایتخت شدن اصفهان، شهر گسترش یافت. از آن روی که مادی‌ها برای حیات شهری ضروری بود، شهر در راستای مادی‌ها رشد کرد. مادی فدن از کهن‌ترین و گسترده‌ترین مادی‌های اصفهان و تنها مادی تأمین‌کنندۀ آب شهر بوده است. این مادی بر شکل‌گیری ساختار شهر، فضاهای شهری، بناها و زندگی جاری در آن بسیار مؤثر بود. در این تحقیق، صفا محمودیان، به شناخت مادی فدن در بافت شهر صفوی و جایگاه آن می‌پردازد. بدین منظور می‌کوشد، مسیر درست مادی فدن را در شهر اصفهان صفوی با تکیه بر شواهد مادی و متون بشناسد. این تحقیق شش فصل دارد. در فصل اول، «مادی‌ها و جایگاه آنها در شهر اصفهان دورۀ صفویه»، شرحی کلی دربارۀ مادی و جایگاه مادی‌ها در شهر اصفهان دوره صفوی می‌دهد. در فصل دوم، «بازنمایی مسیر مادی فدن»، مسیر مادی فدن بازنمایی می‌شود. در فصل سوم، «هنجار مادی»، ساختار عینی و ذهنی شهر را با توجه به مادی فدن شرح می‌دهد. در فصل چهارم، «اقسام رفتار با مادی»، مادی فدن با سایر مادی‌های جاری درون شهر اصفهان در دورۀ صفویه مقایسه می‌شود. در فصل پنجم، «بر لب مادی»، زندگی و فضاسازی...
بررسی مراتب معماری در نسبت با هستی و انسان در مثنوی معنوی| حمیدرضا پیشوایی
در مثنوی معنوی نظریۀ معماری مدونی وجود ندارد، اما مولانا اندیشه‌ای در باب هر امرِ حق دارد که معماری و هنر را هم شامل می‌شود. نزد او معیارهای هنر و معماری مطلوب جدا از «حقیقت» نیست. هنر ابژه‌ای بیرونی نیست که تعاریف و اشکال متعدد داشته باشد، بلکه همۀ شأن آن به میزان بهره‌ای است که از حقیقت و مراتب والاتر وجودی دارد. این امر در مورد معماری هم صادق است. در این تحقیق، حمیدرضا پیشوایی، به دنبال فهم کیستی هنرمند و معمار و چیستی معماری و شأن آن در جهان مولانا است. بدین منظور، می‌کوشد اصول تفکر مولانا دربارۀ معماری را از متن مثنوی معنوی استنباط کند. این تحقیق چهار فصل دارد. فصل اول،«مبانی نظری»، به بررسی سر فصل‌هایی از اندیشۀ مولانا اختصاص دارد که برای ورود به موضوع تحقیق لازم است. در فصل دوم، «شأن معماری در مثنوی معنوی»، شأن معماری در مثنوی را از جهات گوناگون بررسی می‌شود؛ معماری چون صنعت، معماری در زبان مثنوی، جایگاه خیال در معماری، عمارت و ویرانی، جهان معماری مولوی، مکان‌های مطلوب نزد او، معماری ذکر. با روشن شدن شأن معماری نزد مولوی، در فصل سوم، «مکان و عالَم کبیر»، به نسبت میان مکان و هستی و فصل چهارم، «مکان و عالَم...
درآمدی بر تاریخ فرهنگی معماری ایران| نازنین شهیدی مارنانی
تاریخ فرهنگی از اواخر سدۀ نوزدهم و بر اثر توجه به این موضوع شکل گرفت که در تاریخ‌نگاری کلاسیک تمرکز بر ثبت رویدادهای کلان گذشته مانند رویدادهای سیاسی، جنگ‌ها و فتح‌ها بود و بسیاری از موضوعات کوچک یا پنهان نادیده انگاشته می‌شد. در ابتدا فضای کلی حاکم بر جامعه و روح زمانه مورخان را از دیدن موضوعات نادیده بازمی‌داشت؛ اما به مرور با تحول در مفهوم فرهنگ ، توجه مورخان به اندیشۀ عامه، فرهنگ عامه و زندگی روزمره جلب شد. تاریخ معماری معمولاً محدود به شناخت بناهای شاخص گذشته و تحلیل آنها از نگاه متخصصان هنر و معماری است. کمتر در آن توجهی به افکار و احساسات مردمان عادی دربارۀ بناهای مختلف می‌شود؛ و کمتر در آن تلاشی برای شناخت بناهای کم‌اهمیت و حاشیه‌ای صورت می‌گیرد. تاریخ فرهنگی رویکردی است به تاریخ که هدف آن شناخت همین وجوه کمتردیده و مغفول گذشته است. با اختیار کردن این رویکرد می‌توان به شناخت همه جانبه‌تر و عمیق‌تری از تاریخ معماری ایران نیز رسید. رویکرد تاریخ فرهنگی معماری ایران، راهی است برای شناخت معماری، آن‌گونه که مردمان گذشته درک می‌کرده‌اند. در این تحقیق، نازنین شهیدی مارنانی به دنبال شناسایی و معرفی رویکرد تاریخ فرهنگی و بحث در چگونگی به کارگرفتن آن در مطالعۀ...
روایتی از شهر زنجان: جستجوی مهمترین تحولات در ساختار اصلی شهر در دوران قاجار و پهلوی| فاطمه نظری
زنجان در دورۀ قاجاریه حاکم‌نشین ولایت خمسه بود، از این روی بناهای شاخصی در آن ساخته شد و ساختار شهر قوام یافت. این ساختار در دو دوره تغییرات اساسی کرد، در زمان ناصرالدین شاه قاجار و رضا شاه پهلوی. در دورۀ ناصری هرچند عناصر جدیدی به ساختار شهر افزوده شد، این عناصر در راستای ساختار پیشین شهر بود. در حالیکه در زمان رضاشاه پهلوی تغییر ساختار و توسعۀ شهر خواسته‌ای نو خواهانه بود که ساختار پیشین شهر و زندگی جاری در آن را متحول کرد. در این تحقیق، فاطمه نظری، تحول ساختار اصلی شهر در دوران قاجاریه و پهلوی و واکنش مردم نسبت به این تحولات را می‌شناسد. بدین منظور می‌کوشد، با بررسی منابع مکتوب به چگونگی تحول زندگی جاری درشهر و تأثیر آن بر ساختار شهر دست یابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «شهر زنجان از بنیان تا آغاز دوران ناصری»، تصویری از زنجان تا پیش از دورۀ ناصری عرضه می‌شود. در فصل دوم، «خیابان، خواست نووارگی در دوران قاجار»، تحول ساختار شهر در دوران قاجاریه بررسی می‌شود. در فصل سوم، «زنجان و تجددطلبی دوران پهلوی»، تحول ساختار شهر در دوران پهلوی و تأثیر آن در زندگی مردم بررسی می‌شود. فاطمه نظری. «روایتی از شهر...
بررسی حضور عناصر طبیعت در معماری آیینی دوره ساسانی| سروناز پارسا
انسان پیشامدرن طبیعت را آیه و نشانۀ خداوند می‌دانست و تعامل او با طبیعت برای شناخت نشانه‌های الهی و در راستای شناخت حقیقت ازلی بود. در این نگاه عناصر طبیعی به منزلۀ فرشتگان یا ایزدانی برای تنظیم رابطۀ انسان با محیط پیرامون تقدیس می‌شدند. معماری نیز در این جهان برای تنظیم و بهبود رابطۀ انسان با طبیعت برپا می‌شد و حامل اندیشه وجهان‌بینی سازندگانش بود. بنابراین نوعی تناظر میان معماری و جهان‌بینی انسان و نحوۀ ارتباطش با طبیعت وجود داشت و عجیب نیست که در این نگاه، طبیعت و مقدسات و معماری با یکدیگر چنان عجین شده‌اند که مفهوم هریک با درک دیگری قابل تفسیر باشد. در آیین زرتشت، عناصر طبیعت مانند آتش، آب، خاک(زمین) و گیاهان آنقدر اهمیت داشت که ذکرهای متعددی در متون دینی زرتشتیان دربارۀ پاک نگه داشتن و احترام به عناصر طبیعی آمده است. در دورۀ ساسانیان که آیین زرتشت دین رسمی کشور شد، حضور این عناصر در پیدایی بناهایی آیینی نقشی مهم داشت. بنابراین، برای نزدیک شدن به فهم بناهای آیینی ساسانی فهم نگاه انسانِ آن زمان به طبیعت اهمیت دارد. در این تحقیق، سروناز پارسا به بررسی و تبیین چگونگی حضور عناصر طبیعت در معماری آیینی دورۀ ساسانی می‌پردازد. او می‌کوشد با نزدیک شدن...
بررسی پیوند کالبد خانه و فرهنگ در خانه‌های قاجاری تبریز براساس دیدگاه اَمُس رپوپورت| پریسا محمدحسینی بریس
معماری از مظاهر فرهنگ است و خانه عام‌ترین مظهر معماری. خانه‌های قاجاری تبریز بخشی از گنجینۀ عظیم و پربار تاریخ معماری ایران است که نیاز به شناختن و شناساندن دارد. از آنجا که هر اثر معماری با بستر فرهنگی‌اش پیوند دارد و خانه از مظاهر گویای این پیوند است، فهم معماری خانه از طریق فهم پیوند میان کالبد معماری و زندگی و فرهنگ جاری در آن ممکن می‌شود. اَمُس رپوپورت ــ معمار، جامعه‌شناس، و روانشناس لهستانی ــ متفکری است که به موضوع پیوند معماری و فرهنگ و مطالعات محیطیـ رفتاری پرداخته و در تدوین نظریه‌ای عام در چارچوب انسان‌شناسی کوشیده است. از این رو، آراء و روش پژوهشی رپوپورت می‌تواند برای بررسی و شناخت خانه‌های تبریز راه‌گشا باشد. پریسا محمدحسینی در این تحقیق می‌کوشد خانه‌های قاجاری تبریز را از طریق ارتباط آنها با سیاق فرهنگی‌شان بشناسد. پایۀ نظری این تحقیق، بنا بر ایجاب موضوع برای فهم ارتباط میان محیط و فرهنگ، برآمده از مطالعات محیطیـ رفتاری و شیوۀ تفکیک مفاهیم رپوپورت است. او در این تحقیق، علاوه بر مطالعات کتابخانه‌ای، برای آشنایی با سیاق تبریز دورۀ قاجاریه تا اوایل پهلوی، به بررسی میدانی کالبد خانه‌ها و مصاحبه با کسانی هم پرداخته است که خود در خانه‌های قاجاری تبریز زندگی کردهاند....
معماری و اطوار آن در شاهنامه| مونا بلوری بزاز
شاهنامۀ فردوسی از مهمترین منابع برای راه بردن به سرنمون (آرکی‌تایپ)های معماری و کشف جنبه‌هایی از معماری است که امروز فراموش شده است. در اسطوره‌ها مطالبی برای بیشتر موضوعات و حوزه‌های مبانی نظری به دست می‌آید و از طریق آنها می‌توان به دیدگاه رایج ایرانیان دربارۀ معماری و شهر و آبادانی پی‌برد. از طرف دیگر، این متن، به ادعای نویسنده‌اش، تاریخ‌نامۀ ایران است. هرچند در سدۀ چهارم هجری سروده شده است و ناگزیر حاوی اندیشه و طرز تلقی فردوسی و هم‌عصران اوست، سندی از تاریخ معماری ایران پیش از اسلام نیز هست. در این تحقیق، مونا بلوری‌بزاز، به شناخت شئون و اطوار معماری ایران آن‌چنان که در شاهنامه ظاهر شده است می‌پردازد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «معماری هنر و معماری جادویی»، به آشنایی با مفهوم هنر در شاهنامه و نسبت آن با معماری می‌پردازد. در فصل دوم، «اندیشه و عمل و اثر معماری»، معماری از جنبه‌های مختلف، اندیشه و عمل و اثر، بررسی می‌شود. آنچه در فصل اول و دوم ذیل عناوین مختلف دربارۀ معماری گفته می‌شود، در فصل سوم، «سیر تطور معماری در ادوار هستی»، از منظری دیگر و باتوجه به سیاق شاهنامه بازنگری می‌شود تا نسبت معماری با سیاق فرهنگی، اجتماعی و سیاسی درک...
خانه در جهان شیرازیان: جستجوی نسبت بین خانه و فرهنگ سکونت در شیراز دورۀ قاجار| داوود اسماعیل‌زاده
خانه نمود فرهنگ ساکنانش است. درواقع پرسش از کالبد و زندگی جاری در خانه می‌تواند فرهنگ صاحبان خانه را آشکار کند. فرهنگ و سنت‌ها هنوز در دوران قاجاریه زنده و پویاست، از طرفی کالبد بعضی از خانه‌های قاجاری نيز تاکنون سالم و پابرجا مانده است. پس می‌توان برای شناخت فرهنگ و آداب زیستن در خانه‌های ایرانی، به سراغ خانه‌های قاجاری رفت. در این تحقیق، داوود اسماعیل‌زاده، ارتباط میان انسان شیرازی دردورۀ قاجاریه و خانه را بررسی می‌کند. بدین منظور، می‌کوشد تا الگو و سنت‌های سامان‌دهنده به خانه و زندگی جاری در آن را بشناسد. این تحقیق پنج فصل دارد. در فصل اول، «شیراز، جسم و زندگی»، شهر شیراز و سیاق آن بررسی می‌شود. در فصل دوم،«خانه‌های شیرازی چگونه مکانی است؟»، خانه‌های قاجاری شیراز به اجمال معرفی می‌شود. در فصل سوم،«حیاط عنصر وحدت‌بخش خانه»، جایگاه حیاط در خانه‌های شیراز و نحوۀ حضور آن مطالعه می‌شود. در فصل چهارم،«حریم»، حریم در خانه‌های شیراز معرفی و شناخته می‌شود. در فصل آخر نيز، «پرداخت»، تزئینات و جایگاه آن در خانه‌های قاجاری بررسی می‌شود. داوود اسماعیل‌زاده. «خانه در جهان شیرازیان: جستجوی نسبت بین خانه و فرهنگ سکونت در شیراز دورۀ قاجار». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنمای اول: دکتر زهرا اهری. استاد...
شهر دیدار: بازخوانی کاشان از منظر آیین زیارت| زهرا چیت‌سازیان
آیین زیارت از مهمترین و رایج‌ترین رویدادهای جاری در شهرهای ایران بوده است. زیارت اعتقادی درونی است که به صورت آیین ظاهر می‌شود و با آدابی ظاهری و باطنی همراه است. زیارت سفری روحانی و جسمانی است که با نیت زائر آغاز می‌شود و با رسیدن به زیارتگاه و حتی در مسیر بازگشت نیز ادامه می‌یابد. زائر در تمام این مراحل در حال زیارت است. شهر یا بنایی که زائر در آن حضور دارد به منزلۀ زیارتگاهی با همۀ شئون و مراتب یک زیارتگاه است. در گذشتۀ شهرسازی و معماری ما، شهر و بنا با اعتقادات و آیین‌ها و فرهنگ مردمانشان آمیخته بوده است. در این تحقیق، زهرا چیت‌سازیان، به دنبال نسبت میان شهر و آیین زیارت است. بدین منظور، می‌کوشد کاشان را در مراتب گوناگون از منظر زیارت قرائت کند. این تحقیق پنج فصل دارد. در فصل اول،«زیارتِ زیارت»، به تبیین مفهوم زیارت، ارکان، آداب و اوقات آن می‌پردازد. در فصل دوم، «زیارتِ شهر»، نسبت زیارت و شهر و انتظام حاصل از زیارت در شهر را شرح می‌دهد. در فصل سوم، «زیارتِ کاشان»، کاشان و کاشانیان را در نسبت با زیارت می‌شناسد. در فصل چهارم،«زیارتِ فضا و زمان در کاشان»، و فصل پنجم، «زیارتِ معنا و رابطه‌ها در کاشان»،...
مفهوم و جایگاه سیاق (کانتکست) در تاریخ معماری| محمد غلامعلی فلاح.
کانتکست به معنای عالمی است که هر چیز را در بر گرفته؛ عالمی که از زمان تکوین آن چیز همراه آن است؛ روزگاری آن را پدید می‌آورد و روزگاری فهم آن را ممکن می‌سازد؛ جهانی مملو از اندیشه‌ها، رویدادها، و اموری که زمانی در تکوین آن چیز دخیل است و در زمانی دیگر به آن معنا می‌بخشد. در فارسی کانتکست را به زمینه، بستر، یا سیاق برگردانده‌اند. ترکیب‌هایی که با این واژه در زبان انگلیسی می‌سازند ترکیب‌هایی وصفی است که پرکاربردترین آنها سیاق اجتماعی، سیاق فرهنگی، سیاق اقتصادی، سیاق مکانی، سیاق زمانی، سیاق تاریخی، و سیاق ذهنی است و در آنها سیاق همواره موصوف است. این ترکیب‌ها معرّف انواع عام سیاق است. مقصود از سیاق در معماری همۀ چیزهایی است که معماری را در برگرفته و در پیدایی آن و در فهم ما از آن اثر می‌کند؛ چیزهایی که معماری و معنای معماری را از خود متأثر از می‌کند. معمولاً بحث دربارۀ نقش و اهمیت سیاق‌های مادّی در تکوین و فهم معماری، نظیر سیاق‌های مکانی و جغرافیایی، کمتر محل مجادله است؛ اما به محض اینکه بحث در سیاق‌های غیرمادّی معماری درمی‌گیرد، تقابل و تعارض آراء آغاز می‌شود و بحث به اموری نظیر معنا و مفهوم معماری، تاریخ معماری، چرایی تاریخ...
قلعۀ خوی: دارالصفایی در کرانه: شناخت عناصر و فضاهای اصلی شهر خوی از زمان ساخت قلعه تا انقلاب مشروطه| ابوالفضل زهدی‌پور
خوی شهری در مسیر جادۀ ابریشم در مرز ایران با امپراطوری عثمانی و روسیه بود. قرارگیری بر سر شاه‌راه اقتصادی موجب رونق و شکوفایی اقتصادی در این شهر شد. از دیگر روی، موقعیت خاص جغرافیایی و قرارگیری شهر در مرز ایران با دو کشور قدرتمند روسیه و عثمانیْ موجب اهمیت نظامی این شهر شد. به طوری که حاکمان در دوره‌های مختلف این شهر را سدی در برابر هجوم بیگانگان می‌دانستند و در آن باروهای مستحکمی می‌ساختند. خوی در دوران قاجاریه شهر پررونق و آبادی بود، اما از اواخر این دوران با تغییر روابط اقتصادی، نظامی و سیاسی جهان اهمیت پیشین خود را از دست داد. در این تحقیق، ابوالفضل زهدی‌پور، در پی فهم تأثیر سیاق اقتصادی و سیاسی بر عناصر و فضاهای اصلی شهر خوی از زمان ساخت قلعه به دست احمدخان دنبلی تا انقلاب مشروطه است. بدین منظور می‌کوشد، با استفاده از متون و منابع تصویری موجود از آن زمان ساختار شهر و اجزای اصلی آن را در سه دورۀ دنبلی‌ها، عباس‌میرزا و ناصرالدین شاه بشناسد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول،«خوی در دوران حکومت دنبلی‌ها»، ساخت شهر جدید خوی در دورۀ احمدخان دنبلی را بررسی می‌کند. در فصل دوم،«ساخت قلعۀ جدید خوی درزمان عباس میرزا»، تحولات...
قبله در معماری ایران: بررسی ماهیت و دامنه و وجوه تأثیر آن| مجید حیدری دلگرم
جهت قبله مهمترین جهت نزد مسلمانان است؛ آن‌چنان که همۀ عمر رو به آن نماز می‌گزارند؛ بسیاری از کارهای زندگی‌شان را رو به آن انجام می‌دهند و در پایان، مرده‌شان را روبه آن دفن می‌کنند. تنها زیارت واجبِ مسلمانانْ زیارتِ کانونِ قبله، کعبه، است. این جهتِ مهم و کانون مقدسِ آن بر ذهنیت مسلمانان اثر گذاشته است. مسلمانان، چه دانشمندان، چه اصحاب حِرَف و چه مردم کوچه و بازار با توجه به این کانون از جهان درکی داشته‌اند. این درک در کارهای ایشان، از جمله معماری، منعکس شده است. در میان بناها، مسجد و مقبره لزوماً رو به قبله است. در این تحقیق، مجید حیدری دلگرم، به بررسی جایگاه قبله در معماری ایران و تأثیر تلقی‌های گوناگون از جهت قبله و قبله‌گاه در معماری ایران می‌پردازد. این تحقیق شش فصل دارد. درفصل اول، «مکان مقدس جهت‌دار»، کجایی مکان مقدس و نسبت آن با جهت مقدس بررسی می‌شود. فصل دوم، «ادراک جهت» و فصل سوم، «ظهور جهت در منطقه و شهر» به چگونگی ادراک جهت در معماری و شهر می‌پردازد. در فصل دوم، از ادراک جهت در خانۀ ایرانی سخن به میان آمده است و در فصل سوم، از الگوهای شهرها با فرهنگ‌های مختلف. فصل چهارم، «مفهوم قبله»، به بررسی شأن...
معماری و زندگی و زیبایی در بابُرنامه: بررسی و تفسیر مفاهیم معماری در توزُکِ بابُری| طناز لطیفیان اصفهانی
بابرنامه ــ واقعات/ وقایع بابری، توزک بابری یا فتوحات بابری ــ زندگی‌نامۀ خودنوشت ظهیرالدین محمد بابر (۸۸۸-۹۳۶ق)، مؤسس سلسلۀ گورکانیان هند، است. ظهیرالدین محمد بابر از جمله کسان برجسته‌ای است که وقایع زندگی‌اش را به دست خود نوشته است. او خاطراتش را به همراه مکان رویدادش ثبت کرده است؛ اما به ثبت نامها و موقعیت رویدادها بسنده نکرده و به همۀ جزئیات مکانی آنها نیز اهمیت داده است. این مکان‌ها در سه منطقۀ تحت تصرف بابر؛ یعنی فَرغانه و سمرقند (ورارود)، کابل و هرات (شرق خراسان) و هندوستان قرار دارد. ظهیرالدین بابر علاوه بر وقایع زندگی، تجربه‌های معماری خود را نیز، هرچند مختصر، در کتابش نوشته است. از تجربه‌های معماری او آثار چندانی نمانده؛ اما آنچه نام او را زنده نگه داشته همین زندگی‌نامۀ اوست که به منزلۀ منبع تاریخ معماری، اساسِ این تحقیق قرار گرفته است. در این تحقیق، طناز لطیفیان اصفهانی در جستجوی همۀ موضوع‌های معماری بابرنامه است. به این منظور، می‌کوشد با قرائت متن، تصریحات و تلویحات معماری را در آن جستجو کند و نسبت متن با سیاق را شرح دهد. همچنین همۀ اطلاعات معماری را بدون در نظر گرفتن کمیت و کیفیت استخراج و مثال هایی درباره تفسیر معماری آنها به دست می‌دهد. این تحقیق...
فرار از مدرسه: بررسی احوال و آثار محمدکریم پیرنیا از منظر تاریخ‌پژوهی معماری ایران| محمدمهدی عبداله‌زاده
محمدکریم پیرنیا، از برجسته‌ترین محققان تاریخ معماری ایران، تا نوجوانی را در جامعه و خانواده‌ای سنتی به سر برد و ناگاه در آغاز جوانی با ورود به نخستین مدرسۀ معماری در ایران ــ دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران ــ با عالمی یکسره دیگرگون روبه‌رو شد. می‌دید که آموزش معماری از کارگاه به دانشکده آمده است و دانشجویان معماری در ایران به جای درس گرفتن از معماری ایران، به آموختن شیوه‌های معماری یونان و روم و سپس معماری مدرن غربی مشغول‌اند. این دوگانگیِ در احوال پیرنیا و نقش او در تاریخ معماری ایران تأثیر گذاشت. پیرنیا در تاریخ و تاریخ‌نویسی معماری ایران موقعیتی خاص دارد. او ب آغازگر مطالعۀ تاریخ معماری ایران در آموزش دانشگاهی است و اولین کسی است که به بررسی مدون تاریخ معماریِ ایران در همین سرزمین پرداخت. آراء و آثار او همچنان از مهمترین منابع مطالعۀ تاریخ معماری ایران است و به آنها استناد و از آنها استفاده می‌شود. لذا باید آراء او را نقد و بررسی کرد و به‌درستی شناخت. در این تحقیق، محمدمهدی عبدالله‌زاده، به بررسی احوال و آثار محمدکریم پیرنیا با محوریت «سبک‌شناسیِ» او می‌پردازد تا مقام، محل ایستادن، و موقع (محل واقع شدن) او را در حوزۀ تاریخ‌پژوهی معماری ایران بیابد. بدین منظور،...
سیر تحول معماری مجموعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی| النازسادات ابریشمی اسکویی
مجموعۀ شیخ صفی‌الدین در طول تاریخ با نام‌های گوناگونی همچون زاویه، بقعه، آستانه، حظیره و مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی شناخته شده است. سنگ بنای این مجموعه به دست شیخ صفی‌الدین، مؤسس طریقت صفوی، در حدود سال ۷۰۰ق گذاشته شد و خانه و زاویۀ او بود. پس از مرگ شیخ صفی، به دستور جانشین او، مقبرۀ شیخ صفی را در محوطۀ زاویه و چند بنای دیگر در این مجموعه ساختند؛ اما گسترش مجموعه تا روی کار آمدن صفویه متوقف شد. با تأسیس سلسلۀ صفویه، مجموعه دوباره اهمیت یافت و هریک از شاهان صفوی به تعمیر و گسترش آن پرداختند؛ اما با تضعیف و سقوط سلسلۀ صفویه از اهمیت و رونق این مجموعه کاسته شد. در این تحقیق، النازسادات ابریشمی اسکویی به معرفی مجموعه و بررسی مراحل شکل‌گیری و تغییرات بخش‌های مختلف آن و نیز کارکرد هرکدام از زمان پیدایی تا اواخر دورۀ صفویه می‌پردازد. این تحقیق چهار فصل دارد. فصل اول، «آشنایی با مجموعه و شیوخ طریقت شیخ صفی»، به شناخت مقدماتی مجموعه و شیوخ طریقت شیخ صفی می‌پردازد. فصل دوم، «شناخت مجموعه در دوران شیخ صفی و شیخ صدرالدین»، به شکل‌گیری طریقت صفوی به دست شیخ صفی و اعتبار آن تا شکل‌گیری کالبد و گسترش مجموعه در زمان شیخ صدرالدین...
بازخوانی معماری دبیرستان البرز| حمید زین‌ساز بروجردی
دبیرستان البرز در زمان حکومت رضاشاه به دست میسیونرهای امریکایی به منزلۀ کالج و با نظام آموزشی متفاوت با نظام رایج ایران تأسیس شد. این مدرسه که به کالج امریکایی معروف بود، بعدها به دبیرستان البرز تغییر نام یافت. از آنجا که این مدرسه جزء اولین مدارس نوین ایران بود، الگوی کالبدی آن در بسیاری از مدارس ایران استفاده شد. مطالعه و تفسیر کالبد آن می‌تواند زمینه‌ساز شناخت مدارس پس از البرز چون هنرستان راه‌آهن تهران، مدرسۀ دخترانۀ انوشیروان و مدرسۀ ایرانشهر یزد و حتی مدارس کنونی باشد. در این تحقیق، حمید زین‌ساز بروجردی، زمینه‌های پیدایش و سیر تحول معماری دبیرستان البرز تهران یا کالج امریکایی سابق بررسی می‌کند. بدین منظور، می‌کوشد با بررسی سیاق فرهنگی و اجتماعی زمان تأسیس مدرسۀ البرز و اندیشۀ بانیان این مدرسه به شناخت و تفسیر صورت این بنا دست یابد. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «شناخت بستر شکل‌گیری مدرسۀ البرز»، سیاق فرهنگی جامعۀ ایران در دورۀ قاجاریه و پهلوی اول به ویژه تحولات نظام آموزش بررسی می‌شود. در فصل دوم، «بانیان مدرسۀ البرز»، بانیان این مدرسه و اندیشه‌ها و اهداف و فعالیت‌های آنان مطالعه می‌شود. فصل سوم، «معماری دبیرستان البرز»، بررسی و تحلیل کالبد بنا را در برمی‌گیرد. در فصل چهارم،...
بازخوانی معماری قلعه مورچه‌خورت بر مبنای شیوۀ سکونت و زندگی ساکنان قدیم آن| مریم نورعلی‌زاده
قلعه‌های مسکونی گونه‌ای سکونتگاه است که در آن سکونت و دفاع در هم آمیخته است. در این گونه قلعه‌ها، عناصر دفاعی مانند برج و بارو برای حفاظت از زندگی ساکنان قلعه به کار گرفته می‌شود. هرچند دفاع در این قلعه‌ها امری موقت است، سکونت بنا بر اوضاع محیطی به دوشیوۀ موقت و دائم جریان دارد. هر کدام از این شیوه‌های سکونت روابط اجتماعی و فرهنگی‌ای پدید می‌آورد که در کالبد قلعه مؤثر است. پس برای فهم کالبد قلعه ناگزیر باید به شیوۀ سکونت در آن پرداخت. یکی از این قلاع مسکونی قلعۀ مورچه‌خورت در نزدیکی شهر اصفهان است. مورچه‌خورتیان با توجه به اوضاع محیطی خود زندگی دائم درون بارو را برگزیده‌اند. در این تحقیق، مریم نورعلی‌زاده به چگونگی شکل‌گیری کالبد قلعۀ مورچه‌خورت و پیوند میان کالبد و شیوۀ سکونت در آن می‌پردازد. این تحقیق شش فصل دارد. فصل اول، «پیشینۀ تاریخی مورچه‌خورت و احوال مورچه‌خورتیان در ادوار مختلف»، به بررسی پیشینۀ تاریخی منطقۀ موچه‌خورت و رویدادهای آن می‌پردازد. فصل دوم، «معرفی و شناخت کلی قلعۀ مورچه‌خورت»، به بررسی کالبدی قلعۀ موچه‌خورت، گذرها، محله‌ها، بناهای عمومی و مسکونی هر محله می‌پردازد. فصل سوم، «بررسی کلی خانۀ مورچه‌خورتی و ساکنان آن»، به سیر تحول بافت مسکونی قلعه و گونه‌شناسی کالبدی عمارت‌های قلعه...
اندازه و شمار در صناعت عمارت: راهی برای فهم معماری ایران از طریق بررسی پیوند معماری و ریاضیات| سامان ابوعلی
از راه‌های تقرب به فهم معماری پیشامدرن ایران بررسی نسبت آن با علوم گوناگون است. یکی از علومی که معماری با مراتب و اقسام آن پیوند داشته است ریاضیات و شاخه‌های آن است. در این تحقیق، سامان ابوعلی به ماهیت معماری و نسبت آن با صناعت پرداخته است. سپس با تأمل در رابطۀ میان صناعات و حکمت‌ها، به اقسام طبقه‌بندی علوم پرداخته و جنبه‌های معماری را در میان آنها جستجو کرده؛ و آن‌گاه به نسبت معماری با ریاضیات در این طبقه‌بندی‌ها پرداخته است. برای این منظور، به منابع مهم اولیه (درجۀ اول) روی آورده و در آنها، از صورت لفظی معماری فراتر رفته و اصطلاحاتی را جسته که معماری یا جنبه‌هایی از معماری را شامل می‌شده است. از جملۀ آنها، به «مهندسی» در رسالۀ صناعیه، و «صناعت بناء» در مقدمۀ ابنخلدون و «صناعت ریاست بناء» و «صنایع در ابنیه» در احصاء العلوم، و «علوم عقود ابنیه» در ارشاد القاصد الی اسنی المقاصد، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، و کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم پرداخته است. این تحقیق شامل ۹ فصل است. محقق در فصل اول به بررسی «صناعت» و «عمارت» در رسالۀ معماریه و در فصل دوم با عنوان «تشخیص صناعت عمارت در رسالۀ صناعیه» به تعریف صناعت، اقسام صناعت،...
واژگان معماری در دورۀ صفویه: درآمدی بر تدوین فرهنگنامۀ معماری ایران در دورۀ صفویه| بیتا قهرمانی
از راه‌های فهم تاریخ معماری هر دوره شناخت واژه‌های معماری آن دوره است. از سوی دیگر، با توجه به اهمیت واژه‌ها در قدرت بخشیدن به اندیشۀ معمار و فقر واژگان معماری امروز، شناخت واژه‌ها در تاریخ معماری ایران می‌تواند واژگان معماری امروز را پربار کند. در این مسیر، شناخت دقیق و هوشمندانۀ متون فارسی از بنیاد‌های پژوهش است که در گرو آگاهی و دانش از نوشته‌های بازمانده از دوره‌های گوناگون است. در این تحقیق، بیتا قهرمانی متون دورۀ صفویه را به منظور شناخت اصطلاحات معماری آن دوره بررسی می‌کند. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «مقدمات»، کلیاتی دربارۀ این تحقیق و برخی از مفاهیم شرح داده می‌شود. در فصل دوم، «شناخت منابع»، به شیوۀ گزینش منابع و کتاب‌شناسی توضیحی منابع متنی دورۀ صفویه از منظر محقق تاریخ معماری می‌پردازد. در فصل سوم، «فرهنگ‌نامه»، به بررسی ویژگی‌های فرهنگ‌نامه‌های متعارف و انتخاب شیوهای برای تنظیم فرهنگنامۀ خود و شرح مداخل و تنظیم آن می‌پردازد و در پایان فرهنگنامۀ کوچکی ارائه می‌شود. بیتا قهرمانی. «واژگان معماری در دورۀ صفویه: درآمدی بر تدوین فرهنگنامۀ معماری ایران در دورۀ صفویه». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر مهرداد قیومی بیدهندی. استاد مشاور: دکتر غلام‌رضا ستوده. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، بهمن...
زندگی در باغ‌های سلطنتی ناصرالدینشاه در تهران| مرضیه فیروز
ناصرالدین شاه، چهارمین پادشاه قاجار، به منزلۀ کسی با سابقۀ ایلیاتی، با آداب و تربیت کوچ‌نشینان آشنا بود. روحیۀ بیابان‌گردی ایل قاجار او را به یک سیاح واقعی و عاشق طبیعت مبدل کرده بود. آرامش و ثبات نسبی سیاسی در دورۀ پنجاه‌سالۀ حکومتِ او این امکان را به او داد که به سیر و سیاحت در داخل و خارج کشور بپردازد. در این میان سفرهای ییلاق و قشلاق بیشترین بخش سفرهای او را تشکیل می‌داد. مناطقی را برای ییلاق و قشلاق انتخاب کرده و در آن‌جاها اردو خیمه و خرگاه برپا می‌کرد. بعدها در همان منزل‌ها باغ و عمارتی برای خود ساخت. چنین بود که باغ‌سازی در دورۀ ناصری متناسب با سبک زندگی شاه رواج بیشتری گرفت و بعدها با گسترش مراودات با غرب، باغ محملی برای بروز مظاهر فرهنگی اروپا شد. در این تحقیق، مرضیه فیروز، به بررسی نقش باغ در زندگی ناصرالدینشاه و رابطۀ باغ و زندگیِ او می‌پردازد. بدین منظور، می‌کوشد با شناخت باغ‌های سلطنتیِ ساخته به‌دست ناصرالدین شاه در تهران به منزلۀ ظرف زندگیِ او، به فهم نسبت زندگیِ شاه و باغ دست یابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «اهمیت و ضرورت باغ در زندگی ناصرالدینشاه»، به بررسی شیوۀ زندگی ناصرالدینشاه و ارتباط...
مبادی و سیر تکوین آنچه میبدیان «ساباط» و «میدان» خوانند| الناز نجار نجفی
معماری و شهر با اندازه‌های فرهنگی ساکنانش مناسبت دارد. میبد از آن جهت که هنوز شهری زنده است و میبدیان در آن سکونت دارند، این مناسبت را بهتر نشان می‌دهد. معماری تنها کالبد نیست و الکساندر در نظریۀ «زبان الگو» معماری را نه کالبدی تهی که کالبدی حاوی رویداد و زندگی می‌داند. او در بخشی از نظریه‌اش به تیین مفهوم الگو می‌پردازد و از آن برای توضیح آثار گذشتۀ معماری و شهر کمک می‌گیرد. این نظریه متوجه فرهنگ است و پدید آمدن الگو (کالبد+رویداد) را متأثر از فرهنگ می‌داند و فرهنگ را عامل ثابت ِپسِ ظهورات کمابیش متنوع می‌داند. از این رو می‌توان برای فهم ارتباط الگوهای معماری و مشخصه‌های فرهنگی میبد و میبدی از این نظریه کمک گرفت. در این تحقیق برای نمونه دو الگوی «ساباط» و «میدان» و اختصاصات آنها در میبد که منبعث از فرهنگ میبدیان است، با این نگاه مورد بررسی قرار گرفته است: فهم اینکه میبدیان بنا به چه غایت مشترکی ساباط یا میدان می‌ساختند و چه کیفیتی از ساباط آنان را اقناع می‌کرده است؛ تشابه همۀ ساباط‌های میبد در عین تنوع ظاهری‌شان را توجیه می‌کند. تمایز ساباط میبدی از ساباط کاشانی دلیل و سنجه‌ای برای فهم تمایز میبدی از کاشانی نیز هست. الناز نجفی...
فرهنگنامۀ معماری میرزا مهدی خان‌شقاقی (ممتحن‌الدوله): مدخلی بر فرهنگنامۀ معماری دورۀ قاجار| محمدرضا گراوندپور
میرزا مهدی خان‌شقاقی از اولین معماران ایرانی تحصیل‌کرده در فرنگ است. آثار مکتوب او به جهت صداقت و روانی در بین متون آن زمان جایگاهی ویژه دارد. فهم آثار مکتوب او در شناخت واژگان معماری و شهرسازی آن زمان راه‌گشاست و می‌تواند واژگان فقیر معماری امروز را غنی سازد. همچنین دقت در این آثار نکات معماریانۀ دورۀ قاجاریه مثل اوضاع معماری، روابط میان بانی و معمار و نیز نگاه معمارانۀ او را روشن می‌کند. در این تحقیق، محمدرضا گراوندپور، واژگان معماری در آثار مکتوب ممتحن‌الدوله را در قالب فرهنگ‌نامه گردآوری می‌کند. بدین منظور می‌کوشد، آثار مکتوب ممتحن‌الدوله را بررسی و اطلاعات معماریانۀ آن را انتظام بخشد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «مفردات»، موضوع و مقدمات تحقیق را شرح داده است. در فصل دوم، «مقدمه‌ای بر فرهنگنامۀ معماری میرزا مهدی خان‌شقاقی (ممتحن‌الدوله)»، ویژگی‌های صوری و راهنمای فرهنگ‌نامه را نوشته است. در فصل آخر دربارۀ چگونگی گسترش این فرهنگ‌نامه، تعمیم آن و مزایا و معایبش بحث کرده است. محمدرضا گراوندپور. «فرهنگنامۀ معماری میرزا مهدی خان‌شقاقی (ممتحن‌الدوله): مدخلی بر فرهنگنامۀ معماری دورۀ قاجار».پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر محمدرضا رحیم‌زاده. استاد مشاور: مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، مرداد ۱۳۸۹.
معماری کوچ در عشایر قشقایی| مینو لفافچی
کوچ‌نشینی سابقه‌ای طولانی در تاریخ ایران دارد و بخش بزرگی از جامعۀ ایران تا قبل از دوران جدید کوچ‌نشین بوده‌اند. کوچ‌نشینان و یکجانیشینان در کنار هم جامعۀ ایران را شکل می‌دادند و معماری این سرزمین تنها در آثار ثابتِ یکجانشینان خلاصه نمی‌شود، بلکه معماری کوچ نیز بخش مهمی از معماری این سرزمین است. معماری کوچ مانند معماری یکجانشینی مظاهر متنوعی را در فرهنگ‌های مختلف کوچ‌نشینی می‌یابد. در این تحقیق، لفافچی به معماری کوچ در عشایر قشقایی می‌پردازد. به این منظور، می‌کوشد تا ایل قشقایی و ساختار اجتماعی آن را بشناسد و با شناخت بستر جغرافیایی و دلایل جابه‌جایی آنها به ساحت زندگی کوچ‌نشینی ایل قشقایی نزدیک شود و معماری آنها را در نسبت با زندگی‌شان بشناسد. او با بررسی کتابخانه‌ای، شواهد موجود از زندگی کوچ‌نشینان را گردآوری کرده و با بررسی میدانی و همراه شدن با زندگی کوچ‌نشینان به فهم معماری آنها نزدیک می‌شود. این تحقیق شش فصل دارد. در فصل اول، زندگی کوچ‌نشینی تعریف می‌شود و در فصل دوم و سوم، به شناخت ایل قشقایی و بستر جغرافیایی و تاریخی آن و نقش آنها در تاریخ ایران می‌پردازد. فصل چهارم، به بررسی زندگی کوچ‌نشینی عشایر قشقایی و فضاهای مورد نیاز این زندگی می‌پردازد. در فصل پنجم کارکرد و خصوصیت ...
تک‌نگاری مجموعۀ شاه نعمت‌الله ولی در ماهان| نگین عیسی‌زاده
مدتی پس از ورود اسلام به ایران، گونه‌بنای مقبره شکل گرفت و رفته‌رفته در زمرۀ مهمترین گونه‌بناها درآمد. سنگ بنای اولیۀ برخی از این بناها، و سپس مجموعه‌ها، مدفن یکی از مشایخ تصوف بود. این مجموعه‌ها در اوضاع و احوال متغیر تصوف در ایران با اقبال مردم و صاحبان قدرت و ثروت مواجه شد و گسترش یافت. از عظیم‌ترین مجموعه‌هایی که بر مدفن مشایخ صوفیه ساخته شده مجموعۀ شاه نعمت‌الله ولی در ماهان است. آنچه امروزه با عنوان «آستانۀ شاه نعمت‌الله ولی» در ماهان شناخته می‌شود مجموعهای است که ساختن آنها تقریباً بلافاصله پس از وفات شاه نعمت‌الله آغاز شده و در طی شش قرن ادامه یافته است. اولین جزء این مجموعه گنبدخانه‌ای تیموری بود و پس از آن به تدریج فضاهای دیگری پیرامون این مدفن افزوده شد. در این تحقیق، نگین عیسی‌زاده به تک‌نگاری مجموعۀ شاه نعمت‌الله ولی در ماهان پرداخته است. او با روش تفسیری‌ـ تاریخی و بررسی منابع مکتوب و همچنین خود بنا می‌کوشد تا واقعیت تاریخی مجموعۀ شاه نعمت‌الله ولی را بشناسد و ابهامات موجود در سیر تحول آن را روشن سازد. با توجه به آنکه در طی زمانی طولانی بخش‌های متنوعی بر این مجموعه افزوده شده و این مجموعه در طول زمان تغییر کرده است،...
نقش وزیران در حمایت از معماری در نیمۀ دوم دورۀ صفویه| مهدی سلطانی
در تاریخ‌نگاری معماری، متداول این است که معماری را با اثر معماری یا فرآوردۀ معماری یکی می‌شمارند. اما معماری فقط فرآورده نیست؛ فرآیند است. این فرآیند علاوه بر فرآورده، عاملان و سیاق (کانتکست)هایی دارد؛ و هریک از اینها را می‌توان موضوع پرسش تاریخی قرار داد. از جملۀ آنها پدیدآورندگان یا عاملان معماری است؛ از معماران و صنعتگران و کارگران دخیل در کاروبار معماری گرفته تا حامیان و بانیان بناها و شهرها. در مطالعۀ تاریخ معماری ایران، به دورۀ صفویان بسیار پرداخته‌اند؛ اما معمولاً از نیمۀ دوم این دوره غفلت کردهاند. همچنین اگر از عاملان و حامیان این دوره سخنی رفته است، بیشتر معطوف به میانۀ این دوره، یعنی روزگار شاه‌عباس اول است. در «نقش وزیران در حمایت از معماری در نیمۀ دوم دورۀ صفویه»، مهدی سلطانی برای درک سیاق تاریخی معماری در دورۀ صفویه، به سراغ حامیان و بانیان آثار معماری و میزان تأثیرگذاری آنها در جریان معماری و آثار معماری آن زمان رفته است. در دورۀ صفویه و پس از پایتختی اصفهان، شاه عباس اول که خود از مهمترین حامیان آثار معماری بود، با ایجاد طبقه غلامان، ایشان را در نقش حامیان معماری در اصفهان و ولایات دیگر به کار گرفت. غلامان افرادی از گروه‌های مختلف طبقۀ حاکم مانند...
هورامان تخت: خانه‌ای به وسعت یک روستا| نسیم دریایی
خانۀ هورامی همۀ بستر زندگی اوست و عمارت هورامان به وسعت درۀ هورامان است. درۀ هورامان عمارتی است که تابستان‌نشین، زمستان‌نشین، شاه‌نشین، و حیاطش در گسترۀ دره جای گرفته است. هورامی به معماری خانه‌اش همان‌گونه می‌نگرد که به کوچه؛ و به کوچه همان‌گونه که به دره و چشمه و درخت و دام. روستای هورامان تخت کالبدی بی‌جان از خانه‌های سنگی در دامنۀ کوه‌های کردستان نیست؛ بلکه نتیجۀ تعامل طبیعی مردم هورامی با طبیعت است؛ مردمی که هزاران سال در این منطقه زیسته و آن را ساخته و از آنِ خود کردهاند. کالبد روستا و خانه‌هایش فقط یکی از مظاهر زندگی این مردم است. معماری روستا مظهر جهان درونی و بیرونی مردم روستاست. فهم معماری روستای هورامان تخت فقط از طریق هم‌نشینی با مردم و نفوذ به جهان درون آنان ممکن است. نسیم دریایی در تحقیق دربارۀ معماری این روستا چنین کاری کرده است. او حتی این شیوه را در گزارش نامتعارف خود از این تحقیق نیز آشکار کرده است. سخن او چند بخش دارد. در فصل اول، زندگی مردم روستا و نسبت آنان با طبیعت و انسان‌ها و هستی را در قالب چند پاره‌داستانِ کوتاه ریخته است؛ داستان‌هایی که از همۀ وجوه مختلف زندگی، از همۀ مکان‌ها و از...
دولت‌خانۀ صفوی در اصفهان: بازنمایی دولت‌خانۀ صفوی بر اساس متون و اسناد دورۀ پایتختی اصفهان| داوود ناصری بروجنی
دولت خانۀ صفوی اصفهان از اولین مجموعه‌های ایجاد شده در شهرجدیدی بود که شاه عباس اول آن را بنیان‌گذاری کرد. دو عنصر مهم شهر اصفهان، میدان و خیابان به عنوان نمونه‌هایی یگانه و از مهمترین نمادهای معماری و شهرسازی دورۀ صفویه سال‌ها موضوع اصلی پژوهش پیرامون شهر اصفهان بوده، اما دولت‌خانه در این میان مهجور مانده است. داوود ناصری بروجنی در این تحقیق با هدف بازنمایی دولت‌خانۀ صفوی در اصفهان، به بازشناسی این مجموعه به عنوان یکی از اولین و مهمترین فضاهای ایجاد شده در بافت نوظهور آخرین پایتخت خاندان صفوی پرداخته است. در این راستا او چگونگی پیدایش و تحولات دولت‌خانه تا پایان دورۀ صفوی، قسمت‌های مختلف این مجموعه و نیز چگونگی قرارگیری آنها در دولت‌خانه و کالبد هر قسمت را بررسی کرده است. محقق همزمان با بررسی میدانی، با استفاده از روش تفسیری-تاریخی به بازشناسی و بازنمایی دولت‌خانه می پردازد و با توجه به اینکه در زمان انجام این تحقیق, پژوهش منسجمی پیرامون دولت خانه اصفهان موجود نبوده است, این تحقیق سعی دارد تا مقدمه‌ای برای شناخت یکی از مهجورترین قسمت‌های شهر اصفهان دورۀ صفوی به دست دهد. مطالب این تحقیق در سه فصل تنظیم شده است که در فصل اول به بررسی تغییرات کالبدی دولت‌خانه در فاصلۀ...
اطلاعات معماری اسناد خانوادگی استرآباد (خانوادۀ کبیر)| محدثه نظیف‌کار
برای شناخت معماری نمی‌توان تنها به شناخت ویژگی‌های صوری آن اکتفا کرد. آنچه از تحلیل کالبد گذشته حاصل می‌شود، اگرچه بسیار نیکو و ضروری است؛ تنها ناظر به یک جنبه از شناخت معماری، جنبۀ مادی و عینی، است. در حالیکه معماری واجد وجوه دیگری هم هست که کالبد به‌تنهایی گویای آنها نیست. برای شناخت مظاهر غیرمادیِ معماری گذشته باید از آثار دیگری جز کالبد معماری کمک گرفت. نمونه‌ای از این آثار نوشته‌های به‌جامانده از گذشتگان است. اسناد تاریخی از جمله آثار مکتوبی است که بالقوه دانش بسیاری از معماری ایران را در بر دارد و کمتر به آنها توجه شده است. اگر متن این اسناد، با تصحیح علمی و به صورتی دقیق و قابل جستجو و ارجاع در اختیار محققان قرار گیرد، بی‌گمان کیفیت تحقیق در تاریخ معماری ایران متحول خواهد شد. در این تحقیق، محدثه نظیف‌کار به بررسی اسناد مربوط به خانوادۀ کبیر، از خانواده‌های اصیل و با اعتبار استرآباد که تعداد قابل توجهی اسناد در اختیار دارند، می‌پردازد. این تحقیق پنج فصل دارد. فصل اول، «مفردات موضوع»، به منزلۀ مقدماتی برای فهم بهتر شیوۀ مواجهه با اسناد تاریخی و شیوۀ دریافت تاریخ معماری از میان آنهاست. در فصل دوم، «دامنۀ اسناد»، به تعیین محدودۀ اسناد طبقه‌بندی و شناسایی...
گونه‌شناسی خانه‌های مشهد در اواخر دورۀ قاجار و پهلوی اول| مرتضی محمودی مهماندوست
خانه‌ْ عام‌ترین جزء در بافت شهرهاست. هرچند خانه‌ها عموماً بناهای شاخصی نیستند اما از مهمترین منابع برای شناخت معماری و تاریخ آنند. در این تحقیق، مرتضی محمودی، در پی شناخت نظام طراحی و ساخت خانه در مشهد است. بدین منظور می‌کوشد، خانه‌ها را در قالب عکس و نقشه مستند کند. سپس با توصیف کالبدی و شناخت عناصر مشترک در خانه‌ها و چگونگی قرارگیری آنها به نظام معماری خانه در مشهد دست یابد. این تحقیق سه فصل دارد. در فصل اول، «جغرافیا، اقلیم و تاریخ مشهد»، سیاق طبیعی، اجتماعی و تاریخی مشهد را توصیف می‌کند. در فصل دوم، «بافت مسکونی و خانه‌های مشهد در اواخر دورۀ قاجاریه و پهلوی اول»، بافت مسکونی در مشهد در بازۀ زمانی مذکور را بررسی می‌کند و کالبد خانه‌های موجود را با استفاده از اسناد تصویری توصیف می‌کند. در فصل سوم، «گونه‌شناسی خانه‌های مشهد در اواخر دورۀ قاجاریه و پهلوی اول»، داده‌های حاصل از بررسی کالبدی خانه‌ها را طبقه‌بندی و گونه‌های کالبدی مختلف ساخت خانه در مشهد را معرفی می‌کند. مرتضی محمودی مهماندوست. «گونه‌شناسی خانه‌های مشهد در اواخر دورۀ قاجار و پهلوی اول». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنمای اول: دکتر لادن اعتضادی. استاد راهنمای دوم: مهندس کامبیز حاجی‌قاسمی تهران: دانشگاه شهید بهشتی، شهریور۱۳۸۸.
چهارطاقی ساسانی: کالبد و معنا| فاطمه گلدار
چهارطاقی ــ بنایی گنبددار، متشکل از گنبدی نشسته بر قاعدۀ مربعی که بر چهار طاق متکی است ــ از واحدها یا الگوهای کالبدی است که سده‌ها به صور گوناگون در معماری ایران حضور داشته است. گاهی این واحد به صورت بسیط و منفرد ظاهر شده و گاهی با واحدهای کالبدی دیگری ترکیب شده است. گونه‌ای از آثار معماری است که قرن‌ها در تاریخ معمای ایران حضور داشته است. از مهمترین دوره‌های تداول چهارطاقی دورۀ ساسانیان است. از این دوره، هم آثاری از چهارطاقی منفرد به‌جا مانده است و هم چهارطاقی ترکیب‌شده با واحدهای دیگری محیط بر آن. فاطمه گلدار در این تحقیق اقسام چهارطاقی‌های ساسانی را از منظر معماری و با توجه به سیاق (کانتکست) تاریخی و فرهنگی ایرانِ ساسانی بررسی کرده است. از آنجا که گذشت زمانی طولانی از دورۀ ساسانیان و متروک و ویران شدن شمار بسیاری فهم کارکرد و معنای آنها را برای ما دشوار کرده است، امروزه دانشوران کارکردهای متفاوتی را ــ چون آتشکده، معبد، مقبره، علامت و نشانۀ راه، محل خبر رسانی با دود و آتش، و تقویم نجومی ــ به آنها نسبت می‌دهند. این سؤال مطرح است که به راستی کارکرد اصیل چهارطاقی‌ها چیست؟ کدام یک از کارکردهای مفروض اصالت دارد؟ و آیا کارکرد...
گامی در شناخت خانه‌های تهران اوایل قرن چهارده شمسی| شیما بکاء
خانه فقط سرپناه نیست، بلکه نمودی از فرهنگ ساکنان آن و به عبارتی فرهنگ جامعه است. تغییر در کالبد و صورت ظاهری خانه نمایانگر تغییر در ذائقۀ فرهنگی افراد جامعه است. وقتی به خانه‌های تهران در اوایل عصر حاضر بنگریم، تغییر در صورت کالبدی آنها را به وضوح درمی‌یابیم. خانه در اوایل قرن چهاردهم شمسی چنان دگرگون می‌شود که دیگر هیچ شباهتی با گونه‌های مسکونی پیشین ندارد. در این تحقیق، شیما بکاء، به شناخت خانه‌های تهران در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی می‌پردازد. بدین منظور، می‌کوشد با شناخت تحولات فرهنگی و اجتماعی این دوران به شناخت جامع‌تری از صورت تحول‌یافتۀ خانه دست یابد. این تحقیق سه فصل دارد. فصل اول، «آشنایی با موضوع رساله»، که به بیان مقدمات تحقیق می‌پردازد. در فصل دوم، «تبیین دیدگاه»، رویکرد محقق برای مواجهه با موضوع تحقیق بیان می‌شود. فصل سوم، «خانه‌های تهران اوایل قرن چهارده شمسی»، به شناخت و بررسی کالبد خانه‌های عصر جدید در تهران می‌پردازد. شیما بکاء. «گامی در شناخت خانه‌های تهران اوایل قرن چهارده شمسی». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنمای اول: دکتر محمدرضا رحیم‌زاده. استاد راهنمای دوم: دکتر مهدی حجت. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، اسفند۱۳۸۷.
شناخت خانه‌های قاجاری اصفهان و تحلیل روند تغییرات آنها| علی‌رضا شهامت‌نژاد
هم‌زمانی دورۀ قاجار با تحولات قرن نوزدهم اروپا موجب تغییر سیاق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در ایران شد. این تغییر سیاق در معماری نیز ظهور یافت. کالبد بناها به ویژه خانه‌های اعیان و اشراف قاجاری از اولین بسترهای این تغییرات بود. چنین تغییراتی ابتدا در نما و تزئینات بنا ظاهر شد و پس از آن در مصالح و سازه و طرح معماری. از آنجا که برخی از خانه‌های قاجاری هنوز پابرجاست، می‌توان با شناخت و تحلیل کالبدی آنها به روند ظهور این تغییرات دست یافت. در این تحقیق، علی‌رضا شهامت‌نژاد، به شناخت و تحلیل کالبد خانه‌های قاجاری می‌پردازد. بدین منظور، می‌کوشد با شناخت تغییرات سیاق اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی به تحلیل روند تغییرات کالبدی خانه‌های قاجاری اصفهان بپردازد. این تحقیق سه فصل دارد. فصل اول، «شناخت بستر سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اصفهان در دورۀ قاجاریه»، که به بررسی سیاق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در اصفهان قاجاری می‌پردازد. در فصل دوم، «شناخت و تحلیل خانه‌های قاجاری اصفهان»، خانه‌های قاجاری اصفهان شناسایی و سپس به دسته‌بندی و تحلیل آنها می‌پردازد. در فصل سوم، «تحلیل روند تغییرات در خانه‌های اصفهان در دورۀ قاجاریه»، روند تغییرات کالبدی در ارتباط با تغییر سیاق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بررسی می‌شود. علی‌رضا شهامت‌نژاد. «شناخت خانه‌های قاجاری اصفهان...
آتشکدۀ فیروزآباد، معنا و مکان: بررسی معماری آتشکده یا کاخ فیروزآباد و جایگاه آن در آغاز دورۀ ساسانی| احسان طهماسبی
بنای معروف به آتشکدۀ فیروزآباد بزرگترین اثر از دورۀ ساسانیان است که در دشت فیروزآباد باقی مانده است. این عمارت را به اردشیر بابکان نسبت داده‌اند؛ اما تاریخ احداث و چیستیِ آن همچنان محل بحث دانشوران است. در این تحقیق، احسان طهماسبی می‌کوشد چیستی و چگونگی پدید آمدن و تداوم حیات این عمارت را روشن سازد. برای رسیدن به این هدف، در گام نخست به شناخت انسان و جنبه‌های گوناگون زندگی فردی و اجتماعی او درآغاز شاهنشاهی ساسانیان و همچنین به شناخت قلمرو جغرافیایی و تاریخی پارس و فیروزآباد می‌پردازد. سپس در پی شناخت دقیق کالبد بنا و نسبت آن با محیط پیرامونش برمی‌آید؛ و سرانجام با استفاده از منابع اولیۀ مکتوب و مادی و شواهد آثار مشابه، تصویری خواناتر از زندگی درون بنا را روشن می‌کند. پرسش‌های اصلی این تحقیق از ویژگی‌های فردی و اجتماعی انسان ساسانی، پدید آورندۀ اثر، و مهمترین مکان‌های سکونتگاهی او و کیفیت زندگی درون بناست. در این جهت، بخشی از این تحقیق به بررسی آراء متفاوت راویان و مورخان متقدم و متأخر دربارۀ کارکرد این اثر اختصاص می‌یابد و آراء مورخان متأخر غربی دربارۀ کاخ بودن این اثر بررسی و نقد می‌شود. این تحقیق دارای سه فصل است. محقق در فصل اول به بررسی...
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
