پرسش از چیستی یک اثر معماری پرسش از هدف بانیان بنا و شناخت کارکرد آن در سیاق تاریخی‌اش است. اولین قدم در شناخت کارکرد بنا و هدف بانیان از ساختْ آشنایی‌زدایی یا مواجهۀ بدون پیش‌فرض با بناست. در ناحیۀ تاریخی شهر یزد در محلۀ فهادان کنار بقعۀ دوازده امام بنایی هست که یزدیان آن را با نام زندان اسکندر می‌شناسند؛ اما اهل تحقیق بر سرِ چیستی آن با مردم اتفاق نظر ندارند. دانشوارن تاریخ معماری برای زندان اسکندر به منزلۀ اثر معماری اعتباری قائل نیستند و بنای مجاور بقعۀ دوازده امام را مدرسۀ ضیائیه می‌دانند. آنها معتقدند این بنا مدرسه‌ای است که در نیمۀ اول قرن هفتم هجری ساخته شده است.
در این تحقیق، مجتبی مهرعلی کردبچه، در پی فهم چیستی بنای گنبددار مجاور بقعۀ دوازده امام و سیر تحول و تاریخ‌گذاری آن است. بدین منظور می‌کوشد، با مقابلۀ شواهد متنی بر گرفته از متون تاریخی یزد و مشخصه‌های کالبدی و کتیبه‌های بنا به هدف تحقیق دست یابد. این تحقیق چهار فصل دارد. در فصل اول، «توصیف و تحلیل صوری»، بنا و نسبت آن با بناهای مجاور و موقعیت آن در شهر یزد را می‌شناسد. در فصل دوم ، «سیر تحول کالبدی»، با دقت در بنا سیر تحول کالبد بنا و تقدم و تأخر عناصر کالبدی را مشخص می‌کند. در فصل سوم، «تاریخ‌گذاری»، با مطالعۀ تطبیقی و سبک‌شناسی عناصر بنا و کتیبه‌ها آن را تاریخ‌گذاری می‌کند. در فصل چهارم، «چیستی»، با استناد به یافته‌های سه فصل نخست و استخراج و تفسیر داده‌های متنی در تواریخ یزد دربارۀ چیستی بنا بحث می‌کند. در آخر نیز با استناد به خود بنا و عناصر کالبدی آن که بر کارکردی خاص دلالت دارند و پرسش از خود بنا محتمل‌ترین حالت‌ها را برای کارکرد اصیل بنا پیشنهاد می‌دهد.
مهرعلی کردبچه، مجتبی. «مدرسۀ ضیائیه یزد: سیر تحول کالبدی، تاریخ‌گذاری، چیستی». پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر هادی ندیمی. استاد مشاور: مهندس ذات‌الله نیک‌زاد. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، بهمن ۱۳۹۵.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
