اواخر سال گذشته میلادی، کتاب تازه‌ای دربارۀ مسائل نظری هنر در جهان اسلام از سوی انتشارات کمبریج منتشر شده است. مشخصات آن چنین است:
Shaw, Wendy M. K. 2019. What is "Islamic" art?: Between Religion and Perception. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press.
نویسندۀ کتاب، استاد دانشگاه آزاد برلین (Freie Universität Berlin) در رشتۀ تاریخ هنر در فرهنگ اسلامی است. تمرکز پژوهشیِ او بر مطالعات پسااستعماری و موزه‌داری به ویژه در دوره عثمانی بوده است (کتاب او در این موضوع از اینجا قابل دریافت است).
کتاب هنر «اسلامی» چیست، علاوه بر مقدمه و نتیجه‌گیری، شامل ده فصل است: تصویر اسلامی؛ دیدن با گوش؛ تصویر نابسنده؛ دیدن با قلب؛ دیدن از میان آینه؛ فریب فریبنده؛ تصویر متعالی؛ تصویر خطاکار؛ هندسه‌های محاکاتی؛ منظرهایی درباره منظر. (۳۸۲ صفحه)
فرض اصلیِ نویسنده بر این بنا شده است که هنر دوره اسلامی را نه در آفریده‌های این تمدن، که در نحوه ادراکِ آنها باید جستجو کرد. سوژه در این ادراک، لزوماً بنا نیست مسلمان باشد، همچنانکه ابژه نیز می‌تواند مادی یا خیالی، بصری یا شنیداری، و یا واژه باشد. نویسنده بر آن است که با توجه به در هم آمیختگیِ ابعاد مختلف ظهورات اندیشه اسلامی از قرآن و حدیث و فقه، تا فلسفه و آیین‌ها و شعر و موسیقی و هندسه و نگارگری، و گفتگو و تعاملی که میان آنها برقرار است، هر گونه تلاش برای نزدیک شدن به این تمدن از طریق چارچوب‌های نظری مطالعات دین و هنر و تاریخ، بیش از آنکه به شناخت موضوع یاری رساند، آن را پنهان می‌کند. (Shaw, 2019: 2) او می‌کوشد با تکیه بر نحوۀ ادراک، راهی برای شناخت هنر در دوران اسلامی بگشاید، راهی متفاوت از شیوه‌های معمول در تاریخ هنر (بخش‌هایی از متن کتاب در گوگل‌بوکس در اختیار است).
توجه به ادراک زیبایی‌شناختی در جهان اسلام، پیش از این هم در میان پژوهشگران سابقه داشته است. برخی به ادراک زیبایی‌شناختیِ قرآن کریم و نوع تجربۀ مسلمانان از این کتاب پرداخته‌اند. (Kermani, 2015) برخی دیگر ادراک زیبایی‌شناختیِ هنر نزد مسلمانان را بررسی کرده‌اند. (Elias, 2012) از همه مفصل‌تر نیز برنامۀ کریستین لانگ و همکارانش در دانشگاه اوترخت برای نگارش تاریخ فرهنگیِ حواس و ادراک در جهان اسلام است. این برنامه از سال ۲۰۱۷ آغاز شده و دستکم تا سال ۲۰۲۱ ادامه خواهد داشت. فرض این طرح پژوهشی آن است که ادراک حسی صرفاً انفعال جسمانی نیست و عملی فرهنگی (cultural act) به شمار می‌آید. با چنین مفروضی، پژوهشگران به نحوۀ مفهوم‌سازی و ارزیابی حواس در میان مسلمانان در جوامع مختلف می‌پردازند. زیبایی‌شناسی نیز یکی از حوزه‌های تمرکز این برنامه است (اطلاعات بیشتر درباره این کار و نشست‌ها و برنامه‌های جنبیِ آن را در اینجا می‌توان دنبال کرد).
بر کتاب هنر «اسلامی» چیست، اشکالات زیادی وارد دانسته‌اند. از جمله اینکه روایت وندی شاو از مطالعات پسااستعماری با اقتضائات جدید این حوزه سازگار نیست. فرضیۀ او در منحصر دانستن هنر در جهان اسلام به ادراکات سوژه، با بسیاری از مصادیق موجود ناهمخوان است. برای مثال، آیا محراب مسجدی مزین به آیاتی از قرآن، بدون توجه به ادراکات مخاطب مسلمانِ آن، اندیشه اسلامی را معرفی نمی‌کند؟ آیا چنین اثری به تنهایی اثری اسلامی به شمار نمی‌آید؟ آیا ممکن است تفسیر مخاطب بتواند چنین اثری را از زمینۀ اسلامیِ آن جدا کند؟ (Gonzalez, 2020) اینها نمونه‌ای از اشکالاتی است که در این کتاب یافته‌اند (برای دیگر اشکالات روشی و محتوایی کتاب بنگرید به مرور گُنزالز بر این کتاب).
به‌رغم همۀ این اشکالات، نفس چنین تلاش‌هایی مغتنم است، مخصوصا آنکه نویسنده، مورخ هنر است و نه متخصص در فلسفه و عرفان و الهیات. اینکه پژوهشگرانی از جریان اصلی رشتۀ هنر اسلامی نسبت به ضعف‌ها و مشکلات و محدودیت‌های این رشته توجه نشان دهند و در صدد یافتن راه‌هایی برای برون رفت از این محدودیت‌ها برآیند، تلاشی است بسیار ارزنده (برای فهرستی از این آثار بنگرید به Keshani, 2012: 2، پانویس شماره 8). برای آنکه بتوانیم کمبود مطالعات منسجم دربارۀ «هنر» در جوامع اسلامی در طول چهارده سدۀ گذشته و فقدان بسیاری از آثار هنری این تمدن در زمان حاضر را جبران کنیم، یکی از راه‌ها توجه به همین نحوۀ ادراک آثار هنری در میان مسلمانان است. خوشبختانه در این زمینه، انبوه گزارش‌های مردمان این جوامع در لابه لای کتاب‌های ادبی، تاریخی، دینی، و علمی به کمک پژوهشگر می‌آید تا بتواند تصویری هم‌زمانی و درزمانی (synchrony and diachrony) از نوع تجربۀ ایشان در مواجهه با ساخته‌های هنری تمدن خودشان و تمدن‌های هم‌جوار به دست آورَد. چنین تصویری کمک خواهد کرد تا پایه‌های نظری برای تأمل دربارۀ هنر در روزگار پیش از عصر حاضر نیز فراهم شود. آورده‌های این گونه پژوهش، محدود به دایرۀ مطالعات هنر در دوران اسلامی نمی‌ماند و امکانی فراهم می‌آورد تا ما نیز در گفتگوهای جاری در فضای فلسفه و نظریه هنر فعالانه مشارکت جوییم.
کتاب‌نامه
Elias, Jamal J. 2012. Aisha’s cushion religious art, perception, and practice in Islam. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
Gonzalez, Valerie. 2020. "What Is Islamic Art? Between Religion and Perception", In Al-Masāq 32: 110-113.
Kermani, Navid. 2015. God is beautiful: the aesthetic experience of the Quran. Translated by Tony Crawford, Cambridge: Polity Press.
Keshani, Hussein, (2012). "Towards digital Islamic art history", In Journal of Art Historiography, Number 6 June.
Shaw, Wendy M. K. 2019. What is "Islamic" art?: Between Religion and Perception. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
