انتشارات بریل سال گذشته کتابی درباره خطابه در زبان عربی با مشخصات ذیل چاپ کرده است:
Qutbuddin, Tahera. 2019. Arabic oration: art and function. Leiden: Brill.
نویسنده کتاب، طاهره قطب‌الدین، استاد ادبیات عرب در دانشگاه شیکاگو است.
کتاب علاوه بر مقدمه، دوازده فصل دارد. فصل نخست، به شیوه‌های حافظه‌محورِ انتقال خطبه‌ها در سده‌های نخست اسلامی و متن‌های مکتوب این دوره و اعتبارسنجی آنها می‌پردازد. در فصل‌های دوم و سوم، ساختار خطابه، و ویژگی‌های سبک‌شناختی و زیبایی‌شناسانه آن بررسی می‌شود. در فصل چهارم، بر اساس الگوی هانا آرنت نحوه ابراز مرجعیت خطیب تبیین می‌شود و ضمن بررسی ترکیب مخاطبان، از چگونگی تعامل خطیب و مخاطبان در آن روزگار گفتگو می‌شود (در انتهای این فصل، خطبه امام حسین علیه السلام در کربلا از این منظر تحلیل شده است). فصل‌های پنجم تا هفتم، به ترتیب به خطبة الوعظ، خطبة الجمعه و خطبة العید، و خطبة الجهاد اختصاص دارد. فصل هشتم، از انواع خطبه‌های سیاسی بحث می‌کند و در فصل نهم، دیگر انواع خطبه‌ها مانند خطبة النکاح بررسی شده است. فصل دهم، به خطبه‌های زنان اختصاص دارد و از جمله، در این فصل خطبه فدکیه حضرت زهرا سلام الله علیها در کنار برخی خطبه‌های دیگر تحلیل شده است. فصل یازدهم، به نحوه انتقال جامعه از سنت شفاهی به سنت مکتوب می‌پردازد و تأثیر خطبه‌های سده‌های آغازین بر نثر عربی در دوره‌های بعدتر از جمله در میان کاتبان و خطیبان و مقامه‌نویسان را بررسی می‌کند. فصل دوازدهم، از تأثیر خطابه‌های سده‌های نخستین بر خطبه‌ها و سخنرانی‌ها در جهان معاصر ما گفتگو می‌کند.
از جمله امتیازهای این کتاب، پیوست‌های پایانی آن است. نمایه‌ای از خطابه‌های صد و هفتاد تن از خطیبان عرب با ذکر منبعی که خطبه در آن آمده است، نخستین پیوست کتاب است. تا آنجا که دیدم، بیشترین تعداد خطبه‌ای که در این کتاب از آن گفتگو شده است خطبه‌های حضرت امیر علیه السلام است (۹۲ خطبه، که بسیار بیشتر از خطبه‌های سایرین است). در این فهرست همچنین شهری که هر خطبه در آن ایراد شده و موضوع خطبه نیز ذکر شده است. پیوست دوم، فهرستی از اسامی خطیبان سده‌های نخستین به همراه معرفی مختصری از ایشان را به دست می‌دهد. پیوست سوم نیز واژه‌نامه اصطلاحات ادبی در زبان عربی است. در کتاب‌نامه انتهایی، مشخصات منابع با تفکیک منابع دست اول و منابع متأخر آمده است. نمایه‌ای از اعلام و اصطلاحات، پایان‌بخش کتاب است (برای توضیحات بیشتر درباره این کتاب بنگرید به سایت انتشارات بریل؛ بخش‌هایی از کتاب نیز در گوگل‌بوکس در دسترس است).
با اینکه خطابه در میان مسلمانان سابقه‌ای دیرپا دارد و به قول قطب‌الدین، استعداد زیبایی‌شناسانه اعرابِ سده‌های نخست به جای نقاشی و مجسمه، بر آفرینش گفتارهای فصیح تمرکز داشته است و شماری از زیباترین و شورانگیزترین بیان‌های ادب عربی، حاصل ذوق و قریحه ایشان بوده است، اما ابعاد زیبایی‌شناسانه خطابه در سنت اسلامی هنوز به درستی بررسی نشده است. در کتاب‌شناسی سه جلدی فلسفه اسلامی، تنها ۲۵ عنوان کتاب و مقاله در ارتباط با رتوریک فهرست شده است. (Daiber, 1999: 467; Daiber, 2007: 407) این میزان توجه، در مقایسه با آنچه درباره رتوریک در سنت اروپایی انجام گرفته است، بسیار ناچیز است. تنها یکی از آخرین نمونه‌های پژوهش در این حوزه در اندیشه اروپایی، فرهنگ‌نامه تاریخی رتوریک (Historische Wörterbuch der Rhetorik) است که در دوازده جلد و بیش از ۱۳۰۰ مدخل و با مشارکت افزون بر ۴۰۰ متخصصِ این حوزه، در فاصله سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۵ به زبان آلمانی چاپ شده است. جلد دوازدهم این مجموعه به کتاب‌شناسی منابعِ این موضوع اختصاص یافته است (برای توضیحات بیشتر درباره این اثر، اینجا و اینجا را ببینید، فهرستی که ویراستاران مجموعه در این بخش فراهم آورده‌اند نیز بسیار جذاب است. شش جلد نخست این مجموعه از اینجا قابل دریافت است). [۱]
با چنین ملاحظاتی است که کتاب‌هایی مانند اثر طاهره قطب‌الدین از ارزشی مضاعف برخوردار می‌شوند. این دست آثار [۲]، زمینه‌ای فراهم می‌آورند تا بتوانیم ابعاد زیبایی‌شناسی در سنت اسلامی را با تکیه بر یکی از انواع ادبیِ غنی در این سنت پیگیری کنیم.
کتاب‌نامه:
Daiber, Hans. 1999. Bibliography of Islamic philosophy. 2. Index of names, terms and topics, Leiden: Brill.
Daiber, Hans. 2007. Bibliography of Islamic philosophy. Supplement, Leiden: Brill.
Jones, Linda G. 2012. The Power of Oratory in the Medieval Muslim World. Cambridge: Cambridge University Press.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
