ایالات متحدۀ امریکا و بریتانیا برای برکناری مصدق تا مدتی طولانی بر ابزار سیاسی شاه و مجلس اتکا کردند، ولی پس از قیام سی تیر به این جمع‌بندی رسیدند که برکناری دائمی مصدق، تنها از طریق کودتایی مستقیم امکان‌پذیر است. جزئیات اجرای کودتا تا اواخر سال ۱۳۳۱ش مشخص نشد، اما فکر انجام کودتا، بلافاصله پس از بازگشت پیروزمندانۀ مصدق به قدرت، در اواسط سال ۱۳۳۱ش آغاز شد.[۱] نقشۀ کودتا دو بخش عمده داشت: ایجاد آشوب و ناآرامی به منظور بی‌ثباتی دولت و اجرای کودتای نظامی متعارف برای سرنگونی دولت.  

نقشۀ عملیاتی کودتا براساس مراحل زیر طراحی شده بود: در یک شب مقرر در مردادماه، گروهی از گارد سلطنتی به همراه فرمانده‌شان سرهنگ نصیری، سراغ مصدق می‌رفتند و فرمان شاه مبنی بر عزل او و جایگزینی زاهدی را تسلیم می‌کردند. در این میان گروهی دیگر از گارد سلطنتی هم وزرای کلیدی را بازداشت می‌کردند و گروهی دیگر به فرماندهی باتمانقلیچ مراکز اصلی مخابرات و تلگراف، رادیو و مقر ستاد مشترک را تصرف می‌کردند. باتمانقلیچ به عنوان رئیس جدید ستاد مشترک، که از سوی زاهدی منصوب شده بود، فرمان‌هایی را برای استقرار تانک‌ها و نیروهای ارتش در مناطق مختلف پایتخت صادر می‌کرد تا با اعتراضات مقابله شود و بازداشت‌های گسترده صورت گیرد. اوباش خیابانی هم می‌بایستی به عنوان عملیات انحرافی به دفاتر حزب توده و جبهۀ ملی حمله می‌کردند.[۲] عملیات کودتا در ساعات پایانی روز ۲۴ مرداد آغاز شد و مطابق برنامه، سه گروه گارد سلطنتی از مقر خود در باغ‌شاه خارج شدند. در این میان تنها گروه دوم موفق بود. صبح روز بعد وضعیت عادی به پایتخت بازگشت. نصیری بازداشت شده بود، زاهدی و باتمانقلیچ مخفی شده بودند. شاه نیز طبق پیش‌بینی احتمالی شکست در طرح کودتا، به همراه خانواده و با هواپیمای شخصی به بغداد گریخته بود.[۳] صبح روز ۲۸ مردادماه، دسته‌ای از اوباش مسلح به چاقو، سنگ و چماق، از جنوب تهران و بازار به سوی مناطق شمالی شهر به راه افتادند. سردستۀ این گروه طیب، رفیق شعبان بی‌مخ بود. آنها بهانۀ لازم برای دخالت نظامی را فراهم کردند.[۴] ساعت دو بعد از ظهر، گارد سلطنتی کامیون‌های ارتشی را از پادگان‌ها به شهر آوردند.[۵] تانک‌های ارتش طی همان روز، ستادهای ارتش و ساختمان‌های تلفن و تلگراف را تصرف و ارتباط بین دولت و قرارگاه‌های تحت فرماندهی هواداران مصدق را قطع کردند. تا ساعت پنج بعد از ظهر، تانک‌های تحت فرماندهی افسران هوادار شاه و نیز اوباش خیابانی، در مقابل منزل مصدق به هم پیوستند. مصدق و برخی از همکاران وی از طریق خانه‌های همسایه متفرق شدند، ولی درنهایت آنها را به دام انداخته و بازداشت کردند.[۶]

با توجه به اینکه آخرین نقشۀ مدونی که تا قبل از وقوع کودتای سال ۱۳۳۲ش از تهران دردست داریم، مربوط به تاریخ ۱۲۷۰ش (۱۳۰۹ق)  و متعلق به عبدالغفار است (تصویر۱)، برای بررسی امکاناتی که نقشۀ تهران برای عملی شدن کودتا فراهم می‌کرده است، ابتدا نیاز داریم از صحت نقشه‌هایی که آرشیو امنیت ملی عرضه می‌کند (تصاویر ۴و۵و۶و۷)، اطمینان یابیم. بنابراین با توجه به اینکه نقشۀ سال ۱۳۴۳ش (تصاویر ۲و۳) براساس عکس هوایی سال ۱۳۳۵ش ترسیم شده است، می‌تواند قابل اتکا باشد. البته پس از ترسیم مسیر کودتا بر روی نقشه‌های ۱۲۷۰ و ۱۳۴۳ متوجه می‌شویم که در فاصلۀ ترسیم این دو نقشه، تغییر محسوسی در ساختار کلی حاکم بر مرکز شهر تهران شامل: میادین اصلی بهارستان، توپخانه و ارگ به وجود نیامده است و تغییرات تنها شامل تغییر نقش این میادین در بافت شهری تهران، در طول این سال‌ها می‌شود.

در این سال‌ها، میدان بهارستان در شمالی‌ترین قسمت نقشه نسبت به دو میدان دیگر، ضمن قرارگیری در کانون محلات فرادست، هم‌جوار با اصلی‌ترین نهاد مدافع حقوق مردم یعنی مجلس است، در نتیجه میدان عرصۀ اصلی تظاهرات مردمی است[۷]؛ ساختمان‌های بانک، پستخانه و تلگرافخانه، اطراف میدان توپخانه (واقع در حد فاصل دو میدان دیگر) قرار دارند[۸]؛ میدان ارگ نیز در مجاورت بازار و در جنوبی‌ترین قسمت نقشه قرار دارد. موقعیت قرارگیری این سه میدان کلیدی در امتداد هم این امکان را به وجود می‌آورد که تظاهرکنندگان بتوانند در طی یک مسیر مشخص اهداف خود را عملی کنند.

گروه اراذل اوباش به سرکردگی طیب و طاهر حاج‌رضایی، حسین و نقی اسماعیل‌پور، محمود مسگر و بیوک صابر، در محل میدان ارگ و در مجاورت بازار به یکدیگر ملحق می‌شوند(تصویر۴)، پس از اشغال ساختمان تبلیغات، وزارت کشور و وزارت امور خارجه (تصویر۵)، به سمت شمال شهر حرکت می‌کنند. در مسیر از خیابان خیام و سپه (تصویر۳)، عبور می‌کنند و به میدان توپخانه می‌رسند، ساختمان تلگراف و شهربانی در میدان توپخانه را تصرف می‌کنند (تصویر۵). در نهایت از طریق خیابان اکباتان، به سمت میدان بهارستان حرکت می‌کنند، و دفتر روزنامۀ باختر امروز متعلق به فاطمی را به آتش می‌کشند (تصویر۵). سپس از طریق عبور از خیابان‌های استانبول، نادری و میدان مخبرالدوله، خانۀ دکتر مصدق محاصره و هدف کودتا یعنی دستگیری مصدق با موفقیت برآورده می‌شود (تصویر۷). مسیر حرکت نیروهای ارتش هم به عنوان بخش دوم از نقشۀ کودتا، از پادگان نظامی سلطنت‌آباد آغاز و با حرکت به سمت جنوب، در مسیر جاده قدیم شمیران، ایستگاه رادیو را تسخیر می‌کنند (تصویر۶)، به سمت خانۀ مصدق حرکت می‌کنند و به گروه‌های اراذل اوباش ملحق می‌شوند.

ویلبر یکی از دو کارشناس سازمان سیا در زمینۀ مسائل ایران بود، او از دهۀ۱۳۱۰ش، تحت پوشش باستان‌شناس و تاریخ‌دان، در حال رفت‌وآمد به خاورمیانه بود.[۹] وی مهم‌ترین سند را در زمینۀ کودتا برجای گذاشته که شامل تحلیل او برای سازمان سیا، طرح‌ریزی عملیات، خلاصۀ کودتا و جمع‌بندی همراه با کالبدشکافی است.[۱۰]

ازجملۀ عوامل دخیل در موفقیت کودتا می‌توان به نقش خاص یکی از عمال سازمان سیا و همچنین نقشۀ تهران اشاره کرد. در توضیح عامل اول، آشنایی ویلبر به مثابۀ یکی از عوامل مهم کودتا با معماری و دسترسی وی به نقشه‌های تهران، این امکان را فراهم آورد که کودتاچیان بتوانند با نقشه‌ای مدون این عملیات را انجام دهند. در مورد عامل دوم همان‌طور که در بخش‌های قبل به طور مفصل به آن پرداخته شد، نقشۀ تهران سال ۱۳۳۲ کمابیش همان نقشۀ طراحی شده به وسیلۀ عبدالغفار بوده است که سه میدان کلیدی در فرایند کودتا، در امتداد هم جنوب تهران را به شمال آن پیوند می‌زدند؛ به گونه‌ای که تمامی کاربری‌های کلیدی دولت را در اطراف خود شکل داده بودند، مکان‌هایی که تصرف آنها در جریان کودتا ضروری بود.

بنابراین هرچند ایدۀ کودتا به وسیلۀ دو قدرت برتر دنیا یعنی انگلیس و امریکا طراحی شده بود و همکاری ارتش و گروه اراذل و اوباش نیز نقش مؤثری داشت، ولی این طور می‌توان نتیجه گرفت که بدون وجود دو عامل مذکور، شاید انجام کودتا آسان نبود و می‌توانست سرکوب شود.

توضیحات: این نوشته بر روایت یرواند آبراهامیان از کودتای ۲۸ مرداد متکی است.

منابع
- آبراهامیان، یرواند. کودتا: ۲۸ مرداد، سازمان سیا و ریشه‌های روبط ایران و امریکا در عصر مدرن. ترجمۀ محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۹۲.

- اهری، زهرا و سید محسن حبیبی. میدان بهارستان: تجربۀ نووارگی در فضای شهری ایرانی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۹۴.

- معتمدی، محسن. جغرافیای تاریخی تهران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۱.

- نجفی، مهنام. میدان توپخان دارالخلافه ناصری: ذهنیت ایرانی و ره‌آورد دیگری. تهران: روزنه، ۱۳۹۰.

- http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB435