مواجهۀ آغازین معماری ایران با جریان جهانی معماری مدرن در سدۀ بیستم مصادف با اواخر حکومت قاجار در ایران و حکومت پهلوی (۱۹۲۵- ۱۹۷۹) است. با اینکه طرز تکوین و بالیدن این مواجهه یکسره متأثر از حکومت‌های سیاسی وقت ایران نیست، اما از برنامه‌ها و اغراض و پروژه‌های آنان بسیار اثر پذیرفته است. در آن زمان، حکومت پهلوی می‌کوشید مفهوم کشور یا ملت‌ـ دولت مدرن (دولت ملی/ کشور) ایران را که تازه با انقلاب مشروطه (۱۹۰۵- ۱۹۱۱) تحقق یافته بود در نظام اندیشه و باورها تثبیت کند. یکی از پروژه‌های حکومت برای نیل به این هدف پروژۀ هویت‌سازی ملی از طریق فرهنگ و هنر و معماری بود. این پروژه با پهلوی اول (۱۹۲۵- ۱۹۴۱) آغاز شد که متکی بر ایران باستان (ایران قبل از اسلام) بود. در دورۀ پهلوی دوم (۱۹۴۱- ۱۹۷۹)، پروژۀ هویت‌سازی ادامه یافت؛ اما در آن، به ایران بعد از اسلام هم توجه شد. مهم‌ترین بنای پروژه هویت‌سازی با استفاده از معماری برج یادمانی شهیاد است که حکومت پهلوی دوم آن را در دهۀ ۱۹۷۰ برپا کرد.
در برج شهیاد دو نیرو و تمایل سخت در تقابل با هم قرار داشت: از یک سو، میل به ایجاد هویتی تاریخی و اصیل و ریشه‌دار تا با ساخت شهیاد در مقام دروازۀ نمادین تمدن بزرگ برای حکومت اعتبار و مشروعیت و تفاخر به ارمغان آورد؛ تمایلی که در عناصر و نقش‌مایه‌های تاریخی بنا نمایان شده است؛ از سوی دیگر، التفات به جریان معماری مدرن تا از فرهنگ و بازار جهانی عقب نیفتد و نقش و جایگاهی جهانی برای ایران بین سایر کشورها و دولت‌ها پدید آورد. این تمایل در بهره‌گیری از فرم‌های مدرن در برج و میدان، به کار بردن فناوری‌های نو و نیز استفاده از رایانه در برپایی بنا پیداست. تقابل این تمایلات دوگانه را جزئیات برپایی بنا، نحوۀ معرفی آن در رسانه‌ها و نیز نمادهای ایدئولوژیک برج نیز نشان می‌دهد. در این فصل کتاب به تعارضات تاریخی و تکنیکی برج شهیاد پرداخته می‌شود که منطبق با پروژۀ هویت‌سازی ملی و نیز گفتمان شبه-پست‌مدرن ایران در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ است. جالب است که پس از انقلاب حکومت جدید برج را ویران نکرد و در عوض نام و هویتی تازه برای آن پدید آورد.
مشخصات مقاله:
Danaeifar, Motahareh. "Shahyad Tower: Two Tendencies in One Ideological Symbol". Gevork Hartoonian (ed.), The Visibility Of Modernization In Architecture: A Debate, Routledge, 2023, p. 215-232
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
