پیشینۀ وقف

وقف صرفاً پدیده‌ای دینی و اسلامی نیست؛ یعنی وقف پیش از اسلام نیز در ایران وجود داشته و اسلام آن را تأیید کرده است. البته به دنبال تأیید اسلام و با گذر زمان برخی قوانین مذهبی نیز به محتوای وقف افزوده شد تا این که پس از گذر سده‌ها به شکل کنونی درآمد و امروز ما این حوزه را بیش‌تر از جنبۀ مذهبی آن می‌شناسیم. ماندگاری و پایندگی وقف بسیار بیش‌تر از ثبات دولت‌هاست، به گونه‌ای که می‌توان گفت از دوره‌های نخستین حضور انسان بر زمین به شکلی آغاز شده و تا امروز نیز ادامه یافته است. نهادی که به واسطۀ وقف پدید می‌آید، در دوران روی کارآمدن دولت‌های گوناگون نیز پابرجا می‌ماند و همۀ دولت‌ها با احترام به آن، وجود چنین پدیده‌ای را نه تنها برمی‌تابند، که آن را تأیید و بدان عمل می‌کنند؛ همانگونه که اسلام نیز برخی نهادهای پیش از خود را تأیید کرده است. در مجموع، حوزۀ وقفْ به مذهب و حکومت و سیاست چندان مرتبط نیست و نسبت به دگرگونی‌های روزگاران گوناگون مصونیت دارد. بر همین اساس من از عبارت «دولت وقف» در بیان و توصیف وقف بهره می‌گیرم زیرا وقف ساختاری دارد که بر اساس آن ثبات و ماندگاری خود را حفظ می‌کند. از سوی دیگر با توجه به این که ما در مقطع دورۀ اسلامی هستیم و این نهاد مبتنی بر شرع و فقه استوار شده، طبیعی و بدیهی است که هر حکومتی با داعیۀ دین و مذهب بر سر کار می‌آید، از اساس وقف حمایت می‌کند.

دربارۀ تاریخچه و پیشینۀ مستند وقف در دوره‌های گوناگون تاریخ ایران، به ندرت اسنادی از موقوفات پیش از دورۀ صفوی می‌بینیم. این مسئله شاید به علت دگرگونی اجتماعی صورت‌گرفته در دورۀ صفوی باشد زیرا تا این دوره بسیاری از موقوفات به گونه‌ای از میان رفته یا تغییر کرده است. در مجموع از موقوفات انگشت‌شمار پیش از دورۀ صفوی می‌توان به ربع رشیدی و مدرسۀ رکنیه یا موقوفات شیعی دورۀ صفویه اشاره کرد. تعداد موقوفات به جای مانده از هزارۀ نخست تاریخ ایران اسلامی بسیار انگشت‌شمار است؛ اگر هم موقوفاتی بوده، از میان رفته و تنها در برخی منابع تاریخی از آن‌ها سخن رفته است. پس از آن، با ورود به دورۀ صفویه تعداد موقوفات افزایش می‌یابد و این حجم در دورۀ قاجار نیز گسترده‌تر می‌شود.

پیوند وقف و نیازهای زمانه

بهتر است وقف بنا بر نیاز روز جامعه انجام شود زیرا انجام کار خیر بدون آن که جامعه به آن نیاز داشته باشد منطقی و عاقلانه نیست. برای مثال می‌توان گفت در زمینۀ ساخت مدرسه‌های مذهبی و مواردی از این‌دست توجه به گسترش ساخت مدرسه‌ها نیز بنا بر نیازهای آن دوره انجام شده و به طور مسلم این نیاز روزی کاملاً برآورده می‌شود. در نمونه‌ای جزیی‌تر می‌توان گفت مثلاً در صورت ساخت ده‌هزار مدرسه، روزی نیاز به ساخت مدرسه برطرف خواهد شد و ساخت بیش از اندازه آن کاری بیهوده است. نکته‌ای دیگر که باید به آن اشاره شود و کمی هم از آن غفلت شده است، حس مثبت انجام دادن کاری است که احساس ثواب و رضایت را در شخص به وجود می‌آورد.

همچنین باید به این نکته نیز توجه کرد که صرف هزینه برای چاپ کتاب غیر مذهبی نیز به اندازۀ هزینه چاپ کتاب‌های مذهبی مانند قرآن ثواب دارد و اگر آگاهی به این موضوع در جامعه گسترش و این فرهنگ در جامعه رواج یابد، می‌توان دگرگونی‌هایی بسیار از جنبۀ اجتماعی در جامعه پدید آورد. افزون بر این می‌توان در حوزۀ صنایع دستی، حیات وحش، آزادی زندانیان و پشتیبانی از خانواده‌های آن‌ها، پناهندگان، ایجاد اشتغال، کودکان به ویژه کودکان کار و طبقات خاص جامعه، کاریابی و نیز مددکاری اجتماعی فعال شد؛ بسیاری از این مسایل اکنون در سطح جهانی از نظر اجتماعی بسیار اهمیت دارند. نهادها و بنیادهای خیریه در جهان امروز، بسیار به این مسایل و پدیده‌ها بها می‌دهد. پیوند میان سنت وقف در مقام یکی از جنبه‌های ماندگار اجتماعی و اقتصادی در ایران با این پدیده‌ها می‌تواند دگرگونی بزرگ در زمینۀ کارهای خیریه اجتماعی در ایران پدید آورد. مثلاً می‌بینیم بسیاری از کارهای فرهنگی و اجتماعی را مؤسسات بزرگ صنعتی و اقتصادی انجام می‌دهند و دولت‌ها راهکارهایی برای تشویق اینگونه سازمان‌ها به انجام کارهای خیریه و عام‌المنفعه پیش‌بینی کرده و به اجرا گذارده‌اند. مثلاً اگر شرکت تویوتا سالانه بخشی از درآمد خود را به کارهای فرهنگی و علمی صرف کند، به نسبت مالیاتی کم‌تر می‌پردازد. این ابزارْ تشویقی برای گسترش فرهنگ کارهای عام‌المنفعه به شمار می‌آید.

اصرار بر پیوند میان پدیده‌ها و مسایل روز اجتماعی با سنت دیرینه وقف نه از آن‌رو است که وقف مذهبی باید متوقف شود یا کاهش یابد، که، مسئلۀ مهم روزآمدی و نوآورانه کردن موقوفات و کارهای عام‌المنفعه بر اساس سنت وقف است. جامعۀ امروز ما باید در این زمینه فیلم، رمان، داستان و دیگر محصولات فرهنگی تولید کند تا آگاهی‌بخشی مناسب در حوزۀ نقش اجتماعی موقوفات انجام پذیرد تا در کنار جنبۀ مذهبی وقف رویکرد اجتماعی آن نیز گسترش یابد. سنت دیرینۀ وقف بدین‌ترتیب می‌تواند به مثابۀ یک پدیدۀ روزآمد در جهان امروز به ویژه در پهنه کشورهای اسلامی و ایران در اداره و گسترش و رونق جامعه اثرگذار باشد. تولید اینگونه محصولات فرهنگی حتی در زمینۀ وقف با رویکرد مذهبی نیز می‌تواند پیام آن را در گستره‌های بزرگ جهانی گسترش دهد. اینگونه کارهای نوآورانه در زمینۀ وقف می‌تواند به پویایی و ماندگاری آن در جهان امروز و روزگار آینده یاری رساند. برای نمونه گاهی مردم می‌پندارند موقوفه یعنی این که حتماً بنایی ساخته و وقف شود، در حالی که می‌توان شرکت وقفی با مسئولیت‌های اجتماعی پدید آورد و با خرید سهام نقش مستقیم اجتماعی برعهده گرفت.

 *نشست «نقش اجتماعی وقف» در کتابخانه و موزۀ ملی ملک. مرداد ۱۳۹۵.