مقدمه [1]
بازار «ساختمان‌های هوشمند» در ایران، آینه‌ای از وضع‌وحال جامعۀ ایران در برهۀ حسّاس کنونی است؛ بازاری که دستِ‌کم با شش مسئلۀ حیاتی و اثرگذار در جامعۀ ما ارتباطی تنگاتنگ دارد: «کم‌ارزشی پول ملّی و تحریم‌ها»؛ «قیمت انرژی در ایران»؛ «دشواری آینده‌اندیشی در وضع کنونی جامعۀ ایران»؛ «ناآگاهی نهادینۀ کاربران و ناظران و حرفه‌مندان معماری»؛ «رکود صنعت ساختمان و ضعف ساختاری اجرای آن»؛ «نبود فرهنگ مدیریت و مرمت ساختمان».
هرکدام از این عوامل خودْ با چندین مسئلۀ دیگر نیز مرتبط هستند، از بحران‌های زیست‌محیطی گرفته تا امور متعدد جامعه‌شناختی و فرهنگی و... ؛ هرچند در این نوشتار کوتاه به آن دسته از سطحی‌ترین و عیان‌ترین وجوه جامعۀ ایران پرداخته شده که از اجرای درست و علمی سیستم مدیریت ساختمان ممانعت می‌کنند: عامل‌هایی که کاملاً مستقیم و بی‌واسطه با بازار ساختمان‌های هوشمند ارتباط دارند.
این نوشتار به بررسی عواملی اختصاص دارد که بازار ساختمان‌های هوشمند در ایران را ناکام گذاشته‌اند یا به کژراهه برده‌اند. به‌همین‌منظور نخست اندکی به مفهوم ساختمان‌های هوشمند و فایده‌ها و کارکردهای آن پرداخته می‌شود و سپس عامل‌های پیش‌گفته، بررسی خواهند شد. همچنین گفتنی است موارد برشمرده بدون لحاظِ اولویت و میزان اثرگذاری آن‌ها فهرست شده‌اند، بنابراین اول‌بودن «قیمت انرژی» لزوماً به‌معنای اثرگذارتر بودن آن نیست. نیز این نوشتار نشان خواهند داد که اجرای سیستم مدیریت ساختمان در ایران چه ضعف‌هایی دارد و برای حل مشکلات آن، در کدام بسترها و فضاها باید سرمایه‌گذاری کرد؛ هرچند به نظر نمی‌رسد پاسخی عاجل برای هیچ‌یک از آن‌ها وجود داشته باشد.
همچنین گفتنی است که این متن در زمانی تنظیم شد که هر دلار امریکا معادل ده هزار تومان ایران بود و اکنون در زمانی منتشر می‌شود که «احتمالا» هر دلار امریکا، چهارده هزار تومان ایران می‌ارزد. باتوجه به نوسان بسیار این نرخ در ماه‌های اخیر، از خیر بازتنظیم اعداد و ارقام گذشته‌ام.
.
۱. مفهوم ساختمان هوشمند
از حدود دهۀ ۸۰ سدۀ بیستم بود که در مجمع‌های دانشگاهی و به‌موازات آن در حرفۀ ساختمان‌سازی کشورهای صنعتی مفهوم «سیستم مدیریت ساختمان» مطرح شد[2] و عملاً دو حوزۀ ارتباطات و مدیریت ساختمان با هم درآمیختند.[3] در این حوزه برای دلالت بر امر واحد ساختمان‌های هوشمند گاه از عبارت‌هایی متنوع بهره می‌برند: «سیستم اتوماسیون ساختمان»[4]، «سیستم کنترل ساختمان» [5]، «سیستم مدیریت ساختمان» [6]، «ساختمانِ هوشمند» [7] و... .
ساختمان‌های هوشمند ساختمان‌هایی هستند که عملکرد آن‌ها به‌صورت خودکار کنترل می‌شود تا به نیازهای درحالِ‌‌تغییر ساختمان و محیط پیرامونی آن پاسخی درخور بدهد. این سیستم از چندین زیرسیستم متشکل است که روابط درونی بین آن‌ها را بهینه می‌کند تا درنهایت به محیطی مناسب و باصرفه بینجامد. آنچه در این نوع ساخت‌وساز اهمیت دارد، پیش‌بینی پدیده‌های داخل و خارج ساختمان است که موجب افزایش کارایی ساختمان می‌شود. بنابراین ساختمان‌های هوشمند از امور چندوجهی و اصطلاحاً میان‌رشته‌ای هستند که مهندسانِ شاخه‌هایی متنوع (از معماری و زیست‌محیط و مدیریت گرفته تا فناوریِ‌اطلاعات و مکانیک و الکترونیک و عمران و...) را به خود مشغول می‌کنند.[8]
از مفهوم ساختمان‌های هوشمند تعریف‌های متعددی عرضه شده است: «ساختمانی که برای کاربران خود محیطی با بیشترین بهره‌وری را فراهم کرده و منابع را مدیریت کرده و به‌گونه‌ای موردِ‌استفاده قرار دهد که کمترین هزینه‌های زندگی تجهیزات و امکانات را موجب شود» (گروه ساختمان هوشمند اروپا)؛ «ساختمان هوشمند محیطی با بیشترین بهره‌وری و راحتی و آسایش را با برآورده‌نمودن چهار خواستۀ اساسی آن‌ها تأمین می‌کند که عبارت‌اند از ساختار، سیستم، خدمات و مدیریت» (انستیتوی ساختمان هوشمند امریکا)؛ «ساختمان هوشمند ساختمانی است که خدماتی چون ارتباطات، اتوماسیون دفتری و اتوماسیون ساختمان را ارائه کرده و بستری مناسب برای عملیات هوشمند ارائه می‌کند» (انستیتوی ساختمان هوشمند ژاپن)؛ «یک ساختمان هوشمند حاصل اتوماسیون ساختمان، اتوماسیون دفتری، و شبکۀ ارتباطات بوده و در یک ترکیب بهینه، ساختار، سیستم، خدمات‌رسانی و مدیریت را در هم ادغام کرده که درنتیجه ساختمانی با بازدهی بالا در کنار آسایش و راحتی و امنیت برای کاربران فراهم می‌شود» (استاندارد طراحی ساختمان هوشمند چین).[9]
اکنون کشورهای صنعتی از مرحلۀ ساختمان‌های هوشمند گذشته‌اند و به‌تازگی مفهوم «شهر هوشمند» را مطرح می‌کنند: روند یکپارچه‌سازی و تجمیع اجزا از ابعاد یک ساختمان گذر کرده و یک شهر کامل را در بر گرفته است. شهرهای متعددی در کشورهای صنعتی در کلیّت یا بخشی از خود به‌سوی تحقق مفهوم شهر هوشمند حرکت کرده‌اند و شهرهای هوشمند به‌زودی نمونه‌هایی به‌سرعت متحول‌شونده و رشدکننده در کشورهای صنعتی خواهد داشت.
به‌تبع رشد روزافزون فناوری ساختمان‌های هوشمند و گسترش میل کاربران و کارفرمایان به مدیریت مصرف انرژی و ساختمان، بازار ساختمان‌های هوشمند در کشورهای صنعتی هم تحتِ‌تأثیر قرار گرفته است. ارزش بازار ساختمان‌های هوشمند در سال ۲۰۱۶، ۶.۶۵ میلیارد دلار تخمین زده می‌شد و گفته شده که تا سال ۲۰۲۲ به ۱۹.۲۵ میلیارد دلار خواهد رسید.[10] درواقع عمدۀ کارشناسان و گروه‌های ارزیابِ بازار قولی متفق دارند که از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲، بازار ساختمان‌های هوشمند شاهد جهشی چشمگیر خواهد بود.[11] برمبنای گزارشی، عواملی هستند که بازار ساختمان‌های هوشمند را روزبه‌روز پررونق‌تر خواهند کرد؛[12] ازجمله:
«افزایش روزافزون ساخت‌وسازهای بزرگ‌مقیاس»؛ « پیشرفت‌های مستمر در عرصۀ فناوری ساختمان»؛ « گرایش روزافزون به اینترنت چیزها [13]»؛ « افزایش میل عموم مردم به ساختمان‌های پایدار و سبز»؛ « صرفۀ اقتصادی»؛ « ساده‌سازی کارکردهای ساختمان»؛ « اتخاذ تدابیری سازگار با کم‌مصرفی ساختمان توسط دولت‌ها»؛ « تداوم توسعۀ سریع ساخت‌وسازهای مسکونی و تجاری در سال‌های پیشِ رو».
در این گزارش چنین آمده که برمبنای دلایل پیش‌گفته، ثبات رشد بازار ساختمان‌های هوشمند امری تضمین‌شده است و بااین‌حال، دو عامل نیز در رشد هرچه‌بیشتر این بازار اثر منفی گذاشته‌اند: «پیچیدگی اجرای سیستم مدیریت ساختمان»؛ «کمبود نیروی کار ماهر».
آنچه به‌عنوان عواملی که رونق روزافزون بازار ساختمان‌های هوشمند را تضمین می‌کنند معرفی شده، واقع‌بینانه به نظر می‌رسد. در کشورهای مختلف و خصوصاً کشورهای صنعتی، دولت‌ها حامی استفاده از این سیستم هستند و حتی در نمونه‌هایی، کمک‌های مالی و جایزه‌ها و قانون‌هایی را تصویب می‌کنند تا کاربست سیستم‌های مدیریت ساختمان بیشتر و ساده‌تر شود. ازدیگرسوی روش‌های ساختمان‌سازی مدام پیشرفت می‌کند و ارتباط بیشتری با دیگر حوزه‌های فناوری می‌یابد، ازجمله ساختمان‌ها دیگر مجموعه‌ای صلب از بتن و چوب و آجر قلمداد نمی‌شوند بلکه در پیوست با وسایل ساختمان و اینترنت و فناوری‌های نوین عمل می‌کنند. عاملِ بسیارمهم دیگر، افزایش روزافزون ساخت‌وسازهای بزرگ‌مقیاس تقریباً در همۀ نقاط جهان است. این ساخت‌وسازها بیشتر از ساختمان‌های کوچک‌مقیاس نیازمند مدیریتی هوشمند و یکپارچه‌اند و همچنین اجرای سیستم اتوماسیون ساختمان در آن‌ها توجیه‌پذیرتر است. مورد پراهمیت دیگر، آگاهی فزایندۀ مردم جهان به اهمیت انرژی و دغدغه‌مندی آنان در حوزۀ ساختمان‌های پایدار و زیست‌محیط است. این عوامل، به‌درستی، رونق بازارهای معطوف به سیستم مدیریت ساختمان را دست‌کم تا یکی دو دهۀ آینده تضمین می‌کند.
.
۲. فایده‌های ساختمان‌های هوشمند
مزیّت‌های ساختمان‌های هوشمند پرشمار است و هر یک از فواید وجوهی متنوع دارد که تسهیلات و خدمات مختلفی را برای ساختمان و کاربرانش به ارمغان می‌آورد. مهم‌ترین آن‌ها البته «مدیریت انرژی و کاهش مصرف آن» است. این مدیریتِ مصرف به «کاهش استهلاک دستگاه‌ها و افزایش عمر مفید آن‌ها» ختم خواهد شد. همچنین ساختمان‌های هوشمند خدماتی را ارائه می‌کنند که به‌موجب آن‌ها «افزایش ایمنی» و «افزایش راحتی و آسایش» ساکنان حاصل خواهد شد. مدیریت هوشمند ساختمان، نیروی انسانی موردنیاز برای حفظ تأسیسات و خدمات‌رسانی به ساکنان و اجزای مجموعۀ ساختمانی را کاهش داده و درنتیجه به «کاهش هزینه‌های جاری» می‌انجامد و نهایتاً اینکه غالباً هوشمندسازی ساختمان‌ها بر «افزایش ارزش افزوده» آن‌ها اثری مثبت می‌گذارد. بنا به همین دلیل‌هاست که در عموم کشورهای صنعتی، صرفِ‌هزینه در این عرصه امری کاملاً خردپذیر و اقتصادی و آینده‌نگرانه محسوب می‌شود.
۲.۱. مدیریت انرژی و کاهش مصرف آن
دراین‌باره که هوشمندسازی تا چه حد به مصرفِ کمتر منجر خواهد شد، گفته‌ها متنوع اما نسبتاً هماهنگ است؛ دست‌کم تردیدی نیست که هوشمندسازی چنان مصرف انرژی را کمتر می‌کند که نه‌فقط در مدت کوتاهی سرمایه‌گذاری اولیۀ هوشمندسازی از طراحی و خرید تأسیسات آن گرفته تا اجرا و مدیریت آن جبران می‌شود، بلکه درمجموع پس از چند سال به منفعت مالی سرمایه‌گذاران می‌انجامد. در خارج از ایران و خصوصاً در کشورهای صنعتی می‌توان چنین گفت که «هزینه‌های طراحی و ساختمان‌سازی در قالب ساختمان‌های هوشمند بسته به‌اندازۀ تسهیلات و کنترل اتوماتیک و مانیتورینگ سیستم‌های گرمایشی و تهیه و سرمایشی بالغ بر یک تا یک‌ونیم درصد هزینۀ کلّ ساختمان می‌شود... و با تخمینی محافظه‌کارانه سرمایه‌گذاری اولیه بعد از حدوداً چهار سال جبران خواهد شد.»؛[14] یا به‌عبارتی‌دیگر اتوماسیون و سیستم‌های ساختمانی نسبتاً کم‌هزینه و دارای بازگشت سرمایۀ زیادی هستند و بنابراین معمولاً دورۀ بازپرداخت باتوجه به پیچیدگی سیستم بین ۲ تا ۶ سال است که پس از اتمام دورۀ بازپرداخت، قبض‌های انرژی در اثر این کاهش، درآمد چشمگیری به‌همراه خواهند داشت و درنتیجه سبب تحریک اقتصاد می‌شوند.[15]
سیستم مدیریت ساختمان بر فعالیت‌های ساختمان نظارت می‌کند تا در مواقع لازم و باتوجه به تغییر شرایط، تغییرات لازم را به‌صورتِ خودکار اِعمال کند.[16] به‌همین‌دلیل است که حتماً باید سیستم را براساس نیازهای هر ساختمان طراحی و مهندسی کرد تا تمامی سیستم‌های خدمات‌رسانی ساختمان را همان‌گونه‌که از آن انتظار می‌رود کنترل و مدیریت کند.[17] کاربست سیستم مدیریت هوشمند در «ساختمان‌های غیرمسکونی» انرژی حرارتی و الکتریکی را تا به‌ترتیب ۴۰ و ۱۴ درصد و در «ساختمان‌های مسکونی» به‌ترتیب تا ۱۹ و ۸ درصد به ارمغان می‌آورد.[18] البته نمونه‌ای همچون ساختمان دانشگاه لستر[19] اتوماسیون ساختمان منجر به کاهش انرژی ۸۰ درصدی شده است[20] و عده‌ای هم براساس برآوردهای دیگری، کاهش مصرف ۵۰درصدی در ساختمان‌های هوشمند را امری ممکن دانسته‌اند.[21]
کاهش مصرف انرژی پاسخ مطلوبی به دغدغه‌های زیست‌محیطی نیز به شمار می‌رود. دغدغه‌های زیست‌محیطی در زمانۀ ما دغدغه‌هایی جدّی محسوب می‌شوند که شمار دلواپسان این عرصه نیز از هر زمان دیگری در تاریخ جهان بیشتر شده است. بحران‌های متعدد زیست‌محیطی و گرم‌شدن کرۀ زمین و افزایش گزافۀ گازهای گلخانه‌ای موجب شده که بقای انسان‌ها در کرۀ زمین در معرض تهدیدی جدّی قرار داشته باشد. به‌همین‌سبب است که کاهش مصرف قابل‌توجهی که از گذر هوشمندسازی ساختمان‌ها عاید می‌شود، نقشی اساسی در مدیریت بحران زیست‌محیطی خواهد داشت.
۲.۲. افزایش عمر مفید تجهیزات ساختمان
تجهیزات ساختمان نیز مثل قطعات خودرو یا هر ماشین‌آلات دیگری نیاز به نظارت و تعمیر و وارسی مداوم دارد؛ قطعات مختلف موتورخانه و تجهیزات سرمایشی و گرمایشی و... را باید به صورت مداوم بررسی کرد و هرجا نیاز به تعمیر یا تعویض قطعه‌ای بود، به‌موقع اقدام کرد تا منجر به خرابی غیرقابل‌تعمیر کلّ تجهیزات نشود.
از قابلیت‌های متعدد ساختمان‌های هوشمند یکی هم جمع‌آوری اطلاعاتی دقیق از تجهیزات سرمایشی و گرمایشی (نظیر فن، پمپ، فیلتر، شیرهای برقی، دمپرها، چیلر، بویلر) و نیز تجهیزات الکتریکی (نظیر ژنراتور برق اضطراری ترانس، تابلوی برق، UPS و...) است؛ سیستم مدیریت ساختمان امکان ارسال هشدار خرابی یا نقص تجهیزات را مهیّا می‌کند که رفع سریع و به‌موقع هر عیب منجر به افزایش طول عمر تجهیزات می‌شود. این وضعیت به مدیریت تجهیزات یک خودرو با کمک سامانه‌های عیب‌یابی می‌ماند که هزینۀ تعویض را به هزینۀ تعمیر تقلیل می‌دهد؛ یا برعکس اگر نمودارها و گزارش‌های ارسالی سیستم نشان داد که تعمیر مکرر قطعه‌ای نتیجه نداده است، پس تعویض آن امری اقتصادی‌تر خواهد بود. تحلیل اطلاعاتی که سیستم در اختیار مدیران ساختمان می‌گذارد منجر به تصمیم‌گیری و اقدام عاجل و درنتیجه کاهش نرخ خرابی‌های اساسی می‌شود.
۲.۳. افزایش راحتی و آسایش
رفاهی که ساختمان‌های هوشمند به ارمغان می‌آورند، موضوعی درخور توجه است. هوشمندسازی ساختمان‌ها درواقع نمودی از «استفادۀ بهینه از فناوری» است. بسیاری از آنچه پیش‌تر با ابزارهای مکانیکی و نیروی انسانی انجام می‌گرفت، اکنون می‌تواند از یک مکان واحد و با فشردن چند کلید صورت پذیرد. بی‌اِم‌اِس راحتی و آسایش کاربران یک ساختمان را بیشتر می‌کند: آن‌ها می‌توانند آب‌دادن به گیاهان را تحت فناوری هوشمند و برنامه‌ریزی‌شده‌ای دربیاورند که کارِ آبیاری را سرِ ساعت مقرری و به اندازۀ مقرری، خود‌به‌خود انجام می‌دهد؛ می‌توانند چای‌ساز قرارگرفته در آشپزخانه را مادامی‌که در نشیمن خانه نشسته‌اند روشن کنند؛ شدت نور هر اتاق را به‌میزان موردنیازشان برسانند؛ پرده‌ها و کرکره‌ها را با یک کلید بازوبسته کنند یا اصلاً مدیریت آن را به سنسورهای هوشمندی بسپارند که خودشان براساس وضعیت نور خورشید پرده‌ها را مدیریت می‌کنند. می‌توانند درجۀ دمای ساختمان را پیش از آنکه حتی به ساختمان رسیده باشند، کم یا زیاد کنند؛ هواسازها را طوری تنظیم کنند که بسته به کیفیت هوای بیرون و شدت باد و میزان سلامت و پاکی آن، به‌شکلی بهینه کار کنند.
همۀ امور پیش‌گفته تعدادی بسیار اندک از انبوه تجهیزات و تسهیلاتی است که کاربست اتوماسیون ساختمان مهیّا می‌کند. بازشدن خودکار دربِ پارکینگ، روشن‌شدن خودکار تجهیزات گرمایشی/سرمایشی در صورتِ نیاز، روشن/خاموش شدن خودکار لامپ‌ها، باز/بسته شدن خودکار پرده‌ها و بسیاری از امور این‌چنینی دیگر از مداخلۀ دستی انسان‌ها مستقل خواهد شد و به‌صورت اتوماتیک بااستفاده‌از سنسورها و کنترلرها انجام خواهد گرفت. افزایش امنیت و کنترل ساختمان، امکان مشاهدۀ گزارش‌های آماری از تمامی تجهیزات و عملکرد آن‌ها به‌منظور بهینه‌سازی مصرف و کارایی، ایجاد محیطی مطلوب برای افراد حاضر در ساختمان، عدم نیاز به پیمانکار دائمی و کاهش نیروی انسانی در ساختمان، افزایش قابلیت اطمینان از تجهیزات و خدمات‌رسانی، کاهش هزینه‌های عملیاتی (هزینه‌های تأمین انرژی مصرفی دستگاه‌های مولد گرمایش، تهویۀ مطبوع، روشنایی فضا)، مدیریت هوشمند ساختمان، حفاظت از افراد و تجهیزات، لوکس‌کردن ساختمان با مکانیزه‌کردن سیستم‌های موجود[22]، کاهش هزینه‌های راهبری تأسیسات و نگهداری ساختمان از دیگر عواملی است که بر راحتی و آسایش و رفاه ساکنان ساختمان می‌افزاید.
۲.۴. افزایش امنیت ساختمان
افزودن بر امنیت ساختمان از مهم‌ترین فایده‌های هوشمندسازی ساختمان‌هاست. این امنیت مشخصاً در چند عرصه جلوه می‌کند: «سیستم خاموش‌کردن آتش» و «مدیریت افراد».
سیستم‌های خاموش‌کردن آتش (اطفا حریق) [23] نقشی اساسی در حفظ ایمنی ساختمان و کاربرانش دارند؛ امری که خصوصاً بعد از فاجعۀ پلاسکو بیشتر به چشم ایرانیان می‌آید. سنسورهای سیستم هوشمند بروز آتش در ساختمان را تشخیص می‌دهند و درصورتِ مشاهدۀ چنین امری، نه‌فقط اقدام به آب‌پاشی و خاموش‌کردن آن می‌کنند بلکه درهای خروج اضطراری را باز و مسیرِ رسیدن به آن‌ها را مشخص می‌کنند، آژیرهای خطر را به صدا در می‌آورند و پنجره‌ها را می‌گشایند. البته این امور تنها درصورتی این‌چنین عمل می‌کنند که به‌همین‌صورت برنامه‌ریزی شده باشند؛ طبعاً برنامه‌ریزی دیگرگونه‌ای هم ممکن است.
سنسورهای تشخیص نوعِ گاز، که خصوصاً به کار محیط‌های صنعتی می‌آیند، می‌توانند به‌این‌صورت برنامه‌ریزی شوند که خطر نشت گاز یا وجود بیش‌ازحد مجاز یک گاز را تشخیص و آن را اطلاع دهند و جز این اطلاع‌دهی، مثلاً پنجره‌ها را باز و سیستم‌های تهویه را روشن یا شدیدتر کنند.
پرکاربردترین تسهیلات امنیتی‌ای که سیستم‌های هوشمند مهیّا می‌کنند، مربوط به مدیریت ورود و خروج افراد است. این امر در چندین عرصه محقق می‌شود. سیستم می‌تواند وضعیت امنیتی ساختمان را رؤيت کرده و برای مدیر یا نگهبان ساختمان تسلطی کامل بر همه جای آن را محقق کند؛[24] ورود و خروج‌های ساختمان را کنترل کرده و اطلاعات هر یک را دقیق و کامل ثبت کنند؛[25] افراد مختلف را بااستفاده‌از عکس آن‌ها شناسایی کرده و عبورومرورشان در ساختمان را کنترل کنند؛[26] ساختمان را به بخش‌های مختلفی تقسیم کرده و اجازۀ دسترسی به هر بخش برای هر فرد را تعریف و با کارت‌های هوشمند و کددار[27] آن را مدیریت کنند؛ و نهایتاً افراد یا اطلاعات را به‌صورت ازراهِ‌دور[28] فراخوانی کنند.
یک سیستم امنیتی هوشمند خانگی می‌تواند طوری برنامه‌ریزی شود که مثلاً در غیاب ساکنان، سرِ ساعت‌هایی مقرر یا حتی به‌صورتِ تصادفی تلویزیون‌ها یا چراغ‌ها را روشن کند و پرده‌ها را باز و بسته کند تا تصویر حضور ساکنان شبیه‌سازی شود. می‌تواند درصورت گشوده‌شدن دربِ ساختمان، در وضعیت اضطراری قرار بگیرد و ضمن خبردهی به نیروی انتظامی و ساکنان، درها را قفل کرده و پرده‌ها را باز کند. در مجموع این سیستم امنیت و کنترل ساختمان را بیشتر می‌کند.
ازسوی‌دیگر مزیت جانبی کرکره‌های برقی، مزاحمت دربرابر مزاحمان و تأمین امنیت نیز هست؛ همچنین سیستم می‌تواند به‌هنگام خروجِ ساکنان از ساختمان، پنجره‌ها و کرکره‌ها را خود‌به‌خود ببندد. گشت و نگهبانی خودکار نیز از دیگر مزیت‌های سیستم مدیریت ساختمان است. سیستم قادر است در حالتی تنظیم شود که با دیدن حرکت افراد در مواقع خاصی، آژیرخطر را به صدا در می‌آورند و همان چشم‌ها در مواقع دیگر با دیدن حرکت افراد،چراغ پیش پایشان را روشن می‌کنند.
۲.۵. افزایش ارزش افزودۀ ساختمان
ساختمانِ هوشمند نه‌فقط در ایران بلکه در همۀ جهان ارزشی افزوده برای ساختمان به ارمغان می‌آورد و این موضوع در همۀ گونه‌بناها مصداق‌هایی متعدد دارد. کم نیستند توریست‌هایی که مکانِ اقامتشان را برمبنای میزان صرفه‌جویی انرژی ساختمانشان انتخاب می‌کنند؛ همچنین بسیاری از آنان مایلند از تسهیلات هتل‌ها بدون نیاز به تجهیزات سنتی رزرواسیون و فراخوانی خدمات بهره ببرند، امری که در قالب ساختمان‌های هوشمند به‌راحتی محقق می‌شود. هوشمندسازی خدمات‌رسانی به بیمارستان‌ها را بسیار تسهیل می‌کند و با بهینه‌سازی خدمات بیمارستان برمبنای نیاز بیمار، شرایط او را تاحدِممکن مناسب‌تر می‌کنند. ساختمان‌های تجاری متعاقب هوشمندسازی خدمات بهتری را به خریداران و کاربران اعطا می‌کنند و میل خریداران برای حضور در آن‌ها، فارغ از کیفیت اجناس و کاربری‌ها، بیشتر از ساختمان‌های غیرهوشمند است. هوشمندبودن یک ساختمان بر قیمت فروش آن اثری شگرف دارد؛ تابدین‌حد که بر قیمتِ تمام‌شدۀ ساختمان و قیمتِ متعارف در بازار ساختمان می‌افزاید و آن را به گزینه‌ای مناسب برای مقاطعه‌کاران و ساختمان‌سازان بدل می‌کند.
بسیاری از کارفرمایان و پیمانکارانی که در ایران به‌سوی سیستم اتوماسیون خانگی روی می‌آورند، افزودن بر ارزش افزودۀ ساختمان را در پس ذهن دارند. «برند ساختمان هوشمند» موضوعی است که هم‌اینک بر فروش بهتر و گران‌تر و ساده‌تر واحدهای یک ساختمان مسکونی یا تجاری، اثری مثبت دارد.
۲.۶. مدیریت هوشمند ساختمان و تبعات مثبت جانبی آن
نگهداری و راهبری تأسیسات تهویه مطبوع در ساختمان‌های بزرگ نظیر برج‌های تجاری، اداری و بیمارستان‌ها با مشکلات فراوانی همراه است. زمانی که کنترل این تأسیسات با سیستم‌های متکی به خود با کنترل‌های ساده انجام می‌شود، از اندازه‌گیری‌های معمولی برای سنجش پارامترهای مختلفی نظیر درجۀ حرارت، فشار، رطوبت و... استفاده می‌شود. گروه راهبری مقادیر متغیرها را و وضعیت و سلامت تجهیزات را با حضور و مشاهدۀ فیزیکی یادداشت می‌کنند و برنامۀ تعمیراتی و راهبری خود را تدوین می‌کنند که این امر، وقت‌گیر و نیازمند پرسنل بسیار است. در عوض در سیستم BMS، سنسورها اندازه‌گیری پارامترها را به‌عهده دارند و انتقال اطلاعات آن‌ها به کامپیوتر مرکزی به‌آسانی و بلادرنگ انجام می‌گیرد و وضعیت سلامت یا خرابی تجهیزات نیز از راه سنسورها و با وارسی تابلوی برق این تجهیزات به‌سادگی در کامپیوتر میسر می‌شود.
به‌صورت فهرست‌وار می‌توان امکاناتی که سیستم مدیریت ساختمان در اختیار مدیران ساختمان می‌گذارد را چنین برشمرد: کنترل ازراه‌دور سیستم گرمایش بااستفاده‌از زیربناهای موجود در ساختمان، ارسال پیام‌های خطا و نقص سیستم، ورودی تنظیم‌پذیر تولید گرما، کنترل و مانیتورینگ تابلوبرق‌ها، کنترل و مانیتورینگ دیزل و UPS، کنترل و مانیتورینگ هواسازها، کنترل و مانیتورینگ ایرواشر ها، کنترل و مانیتورینگ چیلرها، کنترل و مانیتورینگ دما، کنترل و مانیتورینگ پارامترهای کیفی هوا، کنترل و مانیتورینگ بویلرها، کنترل و مانیتورینگ فن‌کویل‌ها، کنترل و مانیتورینگ پمپ‌ها، فن‌ها و تأسیسات سرمایش و گرمایش، تجهیزات اندازه‌گیری و میترها.
همچنین مدیران ساختمان می‌توانند وضعیت روشنایی چراغ‌ها، عملکرد لامپ‌ها، موقعیت درها و پنجره‌ها، وضعیت سیستم هشدار ساختمان، موقعیت سایه‌بان‌ها، دمای اتاق و دمای خارج‌ازاتاق، وضعیت عملکرد سیگنال‌های خطا در فناوری تهویۀ مطبوع و گرمایش، وضعیت عملکرد خنک‌کننده‌ها و کولرها، سیگنال‌های خطا در آسانسورها، میزان حجم مایع و نمایش وضعیت نشتی، مترسنج‌های تعیین مصرف گاز و برق و آب و... را هر روز کنترل کنند و نظارتی کامل بر روند آن داشته باشند.
بنابراین کاهش هزینه‌های جاری، کاهش استفاده از نیروی انسانی، افزایش دقت نظارت بر ساختمان، کاهش هزینه‌های تعمیرات، هماهنگی اجزای مختلف ساختمان، مدیریت مصرف واحدهای مجزای ساختمان و... ازجمله تبعات مثبتی است که مدیریت هوشمند در ساختمان ایجاد می‌کند.
.
۳. عوامل ضعف بازار ساختمان‌های هوشمند در ایران
زمینۀ حضور سیستم مدیریت ساختمان از آغاز دهۀ ۱۹۹۰ فراهم شد که نیروهای کاری شرکت‌های مختلف و همچنین اپراتورها و مهندسان بخش طراحی موفق به واردکردن سیستم‌های باس به ایران شدند.[29] نخست ساختمان نهاد ریاست‌جمهوری و بانک صنعت‌ومعدن هوشمندسازی شدند[30] که البته از کیفیت و میزان این هوشمندسازی خبری نداریم؛ خصوصاً اینکه این دو ساختمان در دهۀ ۷۰شمسی هوشمند شده‌اند و تأسیسات هوشمندسازی از آن زمان تاکنون بسیار تغییر کرده‌اند. سپس ساختمان‌های دولتی دیگر از این امکان بهره بردند و نهایتاً کارفرماهای حقیقی نیز به این عرصه ورود کردند.
عمدۀ ساختمان‌هایی که در ایران تحت عنوان «ساختمان هوشمند» مطرح می‌شوند درواقع سیستم اتوماسیون خانگی را اجرا کرده‌اند و نه سیستم مدیریت ساختمان را. درواقع از جملۀ مشکلات حاضر در ایران این است که اتوماسیون خانگیِ محدودشده به اتوماتیک‌کردن شماری از تأسیسات (مثل لامپ‌ها یا پرده‌ها) را هم‌ارز سیستم مدیریت ساختمان و ساختمان‌های هوشمند در نظر می‌گیرند. تا زمانی که یکپارچه‌سازی محقق نشده باشد، مدیریت هوشمند ساختمان وجود ندارد. اما امروزه به اشتباه هر کنترل اتوماتیک در یکی از سیستم‌های ساختمان، نظیر کنترل تهویۀ مطبوع، به مدیریت ساختمان نسبت داده می‌شود. درواقع ساختمان‌هایی که به معنای واقعی مدیریت می‌شوند در کل کشور به تعداد انگشتان یک دست نمی‌رسند.[31]
صنعت اتوماسیون ساختمان در ایران هنوز نتوانسته در مسیری درست و پایدار قرار گیرد و باوجود پتانسیل‌ها و زمینه‌های مستعد رشد و توسعه، مشکلات متعددی در سیاست‌گذاری و شناسایی زنجیره‌های تأمین و اعتبارسنجی شرکت‌های ارائه‌کنندۀ انواع خدمات در اتوماسیون ساختمان و مهم‌تر از همه بروز ناراستی و کج‌مداری در بازار است. در فضای تبلیغات و معرفی محصولات و خدمات نیز هیچ‌گونه نظارت صحیح برای سنجش و پالایش محتوای تبلیغات وجود ندارد. [32] به‌دلیل نارسایی در تعریف و شناسایی درست این صنعت مهم، ارائۀ خدمات اتوماسیون ساختمان از مرحلۀ طراحی گرفته تا راه‌اندازی و اجرا با بی‌نظمی‌ها و ناآگاهی‌هایی مواجه است؛ تاجایی‌که یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این صنعت، یعنی کاهش چشمگیر هزینه‌ها در کنار افزایش استانداردهای لازم، قربانی ضعف آگاهی و انتخابگری کارفرمایان و مهندسان مشاور شده است. سرچشمۀ این معضل را می‌توان در غالب‌بودن دیدگاه بازرگانی به این صنعت به‌جای دید مهندسی یافت.[33]
باری سیستم مدیریت ساختمان نه‌فقط در حرفۀ معماری، بلکه در دانشگاه‌ها و عرصه‌های پژوهشی نیز حضوری پررنگ دارد. در محافل جهانی و دانشگاه‌های معتبر کشورهای توسعه‌یافته، روش‌های مختلفی برای ارتقای سیستم مدیریت ساختمان پیشنهاد می‌شود که مسیر بازار و حرفۀ ساختمان‌سازی را شکل می‌دهند. هرچند چنان‌که گفته شد، سهم ایران از این ماجرا محدود است به تعدادی کنفرانس ملّی یا بین‌المللی نه‌چندان اثرگذار و شماری از پایان‌نامه‌های انجام‌شده در بعضی دانشگاه‌های ایران. در حوزۀ زبان فارسی تاکنون قریب به پنجاه کتاب مشخصاً در زمینۀ سیستم مدیریت ساختمان و باعنوان‌هایی دربرگیرندۀ سیستم مدیریت ساختمان یا ساختمان‌های هوشمند منتشر شده است. عمدۀ این کتاب‌ها ترجمه‌های غالباً ضعیف از کتاب‌های انگلیسی‌زبان هستند که گاه تحتِ‌عنوان تألیف منتشر شده‌اند و گاه در قالب ترجمه. همچنین شرکت‌ها و اهالی بازار اتوماسیون خانگی یا اتوماسیون ساختمان حضوری بسیار فعال در عرصۀ چاپ کتاب دربارۀ ساختمان‌های هوشمند دارند. خصوصاً اینکه این امر به یکی از ابزارهای تبلیغاتی این شرکت‌ها برای جلب مشتری بدل شده است. بااین‌حال از معدود کتاب‌های درخور توجه این عرصه، ترجمه‌ای است که مهرداد آقاجان‌نوری از کتاب ساختمان‌های هوشمند و اتوماسیون ساختمان نوشتۀ شنگ‌وی وانگ منتشر کرده است. این کتاب را در سال ۱۳۹۳ نشر یزدا به چاپ رسانده است. در مقدمۀ این کتاب چنین آمده است:
به‌رغم اهمیت بسیار ساختمان‌های هوشمند، هنوز دانشگاه‌های ایران ورودی جدی به این عرصه نکرده‌اند و فعالیت‌های دانشگاهی مربوط در ایران محدود است به تعداد اندکی از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی، عموماً در رشتۀ معماری. حال‌آنکه در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته یا حتی درحالِ‌توسعه، دانشگاه‌ها هستند که دربارۀ سیستم‌های اتوماسیون و مدیریت ساختمان مباحثه و تولیدِ علم می‌کنند. در ایران دانش مربوط به فناوری‌های اتوماسیون ساختمان در اختیار شرکت‌های ارائه‌کنندۀ تجهیزات BMS است و کارشناسان تنها از طریق این شرکت‌ها به دانش فنی مربوط به این صنعت دسترسی دارند که باتوجه به سیاست‌های کاری شرکت‌های تجاری، این اطلاعات خود جای بحث و تأمل دارند. ازسوی‌دیگر کتاب‌ها و نوشته‌هایی نیز که گاه‌وبیگاه به‌عنوان کتاب مرجع در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرند یا ترجمه‌هایی ناکارآمد از متون خارجی است که بعضاً خواننده را به بیراهه می‌برد یا تجربیات کارشناسانی است که تجربیات شخصی خود را در قالب یک کتاب عرضه کرده‌اند که مبنای علمی ندارند.[34]
شمار پایان‌نامه‌های معطوف به سیستم مدیریت ساختمان هم قابل‌توجه است؛ به‌رغم موانع پرشمار کاربست ساختمان‌های هوشمند در ایران، وجوه متنوعی از آن در قالب پایان‌نامه‌های دانشجویی بررسی شده است. درهرصورت پژوهش‌های صورت‌گرفته دربارۀ ساختمان‌های هوشمند در ایران دست‌کم از منظر تعدادِ آن‌ها، درخورِتوجه است. اما آنچه بر کم‌رونقی بازار ساختمان‌های هوشمند در ایران دامن می‌زند، بی‌ارتباطی این پژوهش‌ها با جامعۀ حرفه‌ای و صنعت ساختمان‌سازی ایران است.
در ادامه به شماری از عوامل مؤثر بر ناکارامدی بازار ساختمان‌های هوشمند ایران پرداخته می‌شود:
۳.۱. قیمت انرژی در ایران
در ایران نیز همانند بیشتر نقاط جهان انرژی مصرفی ساختمان‌ها حدوداً ۳۶ تا ۴۰ درصد از کلّ انرژی مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد که ۸۶٪ آن انرژی‌های فسیلی و حدوداً ۱۲٪ آن انرژی برقی است.[35] هرچند ایران ازمنظر قیمت انرژی از ارزان‌ترین کشورهای جهان است و بااین‌همه فقر و مشکلات معیشتی موجب می‌شود که گاه بعضی از ایرانیان از پس پرداخت همین مبلغ هم به‌سختی برآیند. بنابراین افزایش قیمت‌های انرژی راهِ‌حل معقولی به نظر نمی‌رسد؛ زیرا درحال‌حاضر حداقل حقوق ادارۀ کار (که حداکثر دریافتی شمار قابل‌توجهی از خانوارهای ایرانی است)، چیزی در حدود ۱۰۰دلار است که از حداقل دستمزد کم‌حقوق‌ترین کارگران اروپا و ایالت‌های‌متحد نیز به مراتب کمتر است و نمی‌شود قیمت انرژی در ایران را به قیمت معقول و واقعی آن نزدیک کرد. درحالِ‌حاضر نه‌فقط قیمت انرژی در ایران از کشورهای همسایه بلکه از ۲۰۰ کشور در دنیا کمتر است.[36] در ایران قیمت برق حدوداً ۷۰ تومان به‌ازای هر کیلووات‌ساعت است.[37]
اما این کم‌بودن قیمت انرژی موجب دردسری بزرگ برای صنعت هوشمندسازی ساختمان می‌شود: چنان‌که در بخش‌های پیش گفته شد، هوشمندسازی به چیزی در حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش مصرف منجر می‌شود اما کم‌بودن قیمت انرژی در ایران، موجب می‌شود که بازگشت سرمایه در این حوزه در خوشبینانه‌ترین حالت ممکن تا 10 سال طول بکشد؛[38] پس در عمل، کارفرما هیچ انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در این حوزه نخواهد داشت. یعنی بازگشت سرمایه در وضعیت کنونی که قیمت دلار حداقل ۱۰هزار تومان است، ممکن است تا سه دهه و چه‌بسا گاه بیشتر به درازا انجامد؛ حال‌آنکه بازگشت سرمایه در کشورهای صنعتی حدوداً ۲ تا ۶ سال است.
به‌همین‌دلیل است که هیچ نوع سرمایه‌گذاری‌ای در صنعت برق ایران مقرون‌به‌صرفه نیست. در بسیاری از کشورها به‌خصوص کشورهای توسعه‌یافته رشد منفی مصرفِ انرژی مشاهده می‌شود؛ زیرا آنان به‌جای احداث نیروگاه‌های جدید، در حوزۀ بهینه‌سازی تقاضا و مصرف سرمایه‌گذاری می‌کنند و با بهینه‌‌شدن مصرف، برقی که قبلاً تلف می‌شده پاسخ‌گوی تقاضای جدید خواهد شد و تولید افزایش نمی‌یابد.[39]
می‌توان نگاهی به اعداد و ارقام انداخت:
برمبنای گزارش‌هایی هزینۀ اجرای سیستم اتوماسیون ساختمان بین ۲۵ تا ۷۵ دلار برای هر یک مترمربع است.[40] بازگشت سرمایه در شهری مثل تهران که برمبنای الگوی مصرف ماهیانه برای مشترکان خانگی، در فصل تابستان حدوداً ۳۰۰ کیلووات‌ساعت برق مصرف می‌کنند[41] و درواقع کمتر از ماهی پنجاه‌هزارتومان پولِ برق می‌دهند، تا دهه‌ها ممکن است به طول بینجامد. زیرا کاهش حتی ۲۰درصدی مثلاً قبض برق، چیزی در حدود ماهی ۱۰هزار تومان و سالانه ۱۲۰ هزارتومان خواهد. بنابراین باتوجه‌به هزینۀ واردات و اجرای تأسیسات سیستم مدیریت ساختمان و درقیاس با پول برق و گاز و سایر انرژی‌ها در ایران، بازگشت سرمایه‌گذاری اولیۀ هوشمندسازی ساختمان در بعضی موارد از عمرِ مفید ساختمان بیشتر می‌شود و بنابراین این امر هیچ توجیه اقتصادی‌ای نخواهد داشت.
۳.۲. کم‌ارزشی پول ملّی، وارداتی‌بودن تجهیزات، تحریم‌ها
بیشتر تجهیزات سیستم مدیریت ساختمان در ایران تولید نمی‌شود و ناگزیر از کشورهای دیگر وارد می‌شود. البته حتی اگر آماده‌کردن و بسته‌بندی را هم بخشی از فرایند تولید در نظر بگیریم، بازار مصرف تأسیسات هوشمندسازی ساختمان‌ها در ایران آن‌قدرها نیست که مونتاژ قطعات را از لحاظ اقتصادی توجیه کند.[42] شرکت‌هایی در ایران هستند که به کار تولید تجهیزات سیستم مدیریت ساختمان می‌پردازند؛ اما اقبال چندانی به کار آن‌ها نمی‌شود[43] و به نظر هم نمی‌رسد تولید داخلی این محصولات در اوضاع جدید فعلی، چندان میّسر باشد.
درهرصورت تقریباً همۀ تجهیزات مربوط به این صنعت از خارج از ایران وارد می‌شود. اما آنچه به ناکارامدی این روش دامن می‌زند، افت ارزش ریال در ماه‌های اخیر است. کم‌ارزشی پولِ ملّی به چنان جایگاهی رسیده که واردات تجهیزات مربوط بسیار گران‌قیمت شود؛ تابدان‌جا که بازگشت سرمایۀ اولیه، متعاقب کاهش مصرف انرژی، چندین دهه طول بکشد و در بعضی موارد حتی از عمر مفید ساختمان بیشتر شود.
درحالِ‌حاضر کلیدهای لمسی شرکتی در سطح اسمارت‌مایر، که به‌نسبتِ دیگر شرکت‌ها نسبتاً ارزان هستند، حدوداً ۶۰دلار و پریزهای آن ۳۲دلار است. یعنی اگر در یک واحد صرفاً دو کلید لمسی و دو پریز هوشمند کار گذاشته شود، حدوداً ۲۰۰ دلار صرفاً هزینۀ کلیدهاست: ۲میلیون تومان! کنترلر مرکزی هوشمند همین برند تجاری، ۳۷۸ دلار است؛ سنسور تشخیص حرکت آن ۴۱ دلار. گفتنی است برندهای این‌چنینی کیفیت کمتری نسبت به نمونه‌های اروپایی و امریکایی دارند و در قیاس با برندهای معتبری همچون زیمنس و هانی‌ول و اشنایدر و... ارزان‌ترند.
در این وضعیت بازگشت تحریم‌های سفت‌وسخت منجر به انحصار بازار ساختمان در اختیار شرکت‌های داخلی و پیمانکاران ازرمق‌افتادۀ قدیمی ایرانی می‌شود. طرح‌های متنوعی که دولت و بخش خصوصی برای رونق‌دهی به برخی ساختمان‌ها (مشخصاً هتل‌ها و صنایع گردشگری) در دست داشتند و عمدتاً با مشارکت سرمایه‌گذاران و متخصصان خارجی شدنی بود، اینک در وضعیتی نامطلوب قرار خواهد گرفت. به‌همین‌دلیل است که نمایشگاه‌های ایران احتمالاً از حضور شرکت‌های بین‌المللی معتبر پیشرو در صنعت ساختمان خالی خواهد شد؛ زیرا نه بازار راکد ایران جذابیتی برای شرکت‌های چندملیتی دارد و نه انتقال سرمایه و تکنولوژی به ایران راحت است.
سه دلیل پیش‌گفته ورود به بازار سیستم اتوماسیون ساختمان در ایران را بسیار دشوار می‌کند؛ تحریم‌ها موجب دشواری واردات می‌شوند، کم‌بودن قیمتِ انرژی مهم‌ترین وجه هوشمندسازی (کاهش هزینه‌های انرژی) را ناکارآمد می‌کند، سقوط ارزش پولِ ملّی ایران واردات تجهیزات اتوماسیون را بسیار پرهزینه می‌کند.
۳.۳. ناآگاهی کاربران و ناظران و قانون‌گذارانِ عرصۀ ساختمان
کم‌آگاهی آنان که با صنعت ساختمان‌های هوشمند مرتبط هستند، از مهم‌ترین مشکلات این عرصه است. این کم‌آگاهی در هر سه سطح کاربران و مجریان و ناظران (قانون‌گذاران) وجود دارد. کار به جایی رسیده که سطح توقع کاربران و ناظران از هوشمندسازی ساختمان‌ها بسیار پایین‌تر از ظرفیت‌ها و امکاناتی است که یک سیستم هوشمند در اختیار قرار می‌دهد:
بسیاری با الفبای سیستم‌های کنترل آشنا نیستند و امکاناتش را نمی شناسند. دلیل آن انرژی ارزان، تجهیزات کنترلی گران و نبود آموزش و فرهنگ‌سازی است. گاه برخی مشاورها هم با تجهیزات و امکانات جدید آشنایی کافی ندارند و بعضی نکات را در نظر نمی‌گیرند. بگذارید مثالی بزنم: شما یک ساختمان دارید و براساس آن بار را محاسبه می‌کنید و تجهیزاتی می‌خرید. اگر دنبال اتوماسیون ساختمان هستید تا هزینه‌هایتان را کم کنید، می‌توانید عوامل زیادی را در نظر بگیرید؛ مثلا با دانستن زمان سکونت و ساعات اوج رفت‌وآمد تا حدی زیادی می‌توان در مصرف انرژی صرفه جویی کرد. با نصب شیرهای دوکاره با جریان متغیر، می توانید از خنک‌کننده (چیلر) کوچکتری استفاده کنید، تغییرات دمایی را کاهش و بازده سیستم خنک‌کننده را افزایش دهید. انجام این کارها بسیار آسان است ولی خیلی از کارفرماها می‌ترسند به این سمت بروند. چرا؟ چون به مدل سنتی جریان ثابت عادت کرده‌اند. توجیه آن‌ها این است که نگهداری کار را خراب می‌کند، یا چون نگهداری سخت است کلاً سیستم را حذف می‌کنند. ولی باید در نظر داشت یک ساختمان مثل یک دستگاه اتومبیل است و نیازمند نگهداری است. شیر عمر مشخصی دارد و پس از گذراندن عمر مفیدش باید جایگزین شود. مسلماً شیوۀ نگهداری از ساختمان، کیفیت آب جریان‌یافته در لوله‌ها یا سیستم شست‌وشو در عمر مفید شیر، کویل و سایر اجزای لوله‌کشی اثر می‌گذارد. بنابراین استفاده‌نکردن به‌دلیل اجتناب از نگهداری توجیه درستی ندارد و در این زمینه نیازمند کار و سرمایه‌گذاری هستیم. در بسیاری از پروژه‌ها کارفرماها بسیاری از آپشن‌های سیستم را استفاده نمی‌کنند و آن را زیاده‌روی و تجمل‌گرایی می‌دانند. خیلی وقت‌ها هم مصرف‌کنندگان به‌دلیل علاقه یا عادت روش‌های قدیمی و ساده‌تر را ترجیح می‌دهند.[44]
چنان‌که گفته شد ناآگاهی از امکانات و ظرفیت‌های سیستم اتوماسیون ساختمان در هر سه سطح قانون‌گذاران و ناظران، مجریان و کارفرمایان و پیمانکاران، و کاربران و بهره‌برداران از ساختمان وجود دارد. قدم‌های برداشته‌شده در حوزۀ اطلاع‌رسانی و آگاهی‌افزایی هم محدود به فعالیت‌های کم‌دامنه‌ای در محیط‌های دانشگاهی و فعالیت‌های شماری از فعالان بازار اتوماسیون ساختمان و اخیراً انتشار مجله‌ای، البته خواندنی و ارج‌مند، با عنوان «اتوماسیون ساختمان» بوده است.[45]
قانون‌گذاران نیز وقع چندانی به موضوع مدیریت مصرف نمی‌نهند. نهادهای مستقل از دولت، شرکت‌های حرفه‌ای یا مطالعاتی خصوصی، امکان ابراز وجود چندانی در ایران ندارند. سازمان‌های دولتی یا نیمه‌دولتی غالب پروژه‌های تعریف استاندارد را در اختیار خود دارند و حتی اگر زمان و پول و انرژی زیادی صرف استقرار یک استاندارد مناسبِ ایران در چنین عرصه‌ای شود، دستگاه قانون‌گذاری ساختمان‌سازها را به رعایت آن ملزم نمی‌کند. البتۀ ترجمۀ استانداردهای غربی چندی است که آغاز شده است. جز ترجمۀ استاندارد KNX، که خواندنش به‌لطف کیفیت ترجمه‌اش حقیقتاً صبر و حوصله و اعصابِ قوی می‌خواهد، شرکت‌های فعّال در این عرصه هم بعضی استانداردها را به فارسی برگردانده‌اند. اما ملاحظۀ تجربه‌های آنان از این حیث آموزنده است که انگار اساساً در میان دولتمردان و قانون‌گذاران، عزمی در این عرصه وجود ندارد. این قانون‌گذاران اجازۀ چندانی به فعالیت نهادهای خصوصی نمی‌دهند؛ حال‌آنکه در کشورهای پیشرفته برخی از فعالیت‌های مربوط به استانداردسازی و فرهنگ‌سازی را نهادهای خصوصی انجام می‌دهند یا اینکه نهادهای دولتی با به‌کارگیری اهل حرفه و متخصصان دانشگاهی انجام می‌دهند.
برای نمونه سازمان ASHRAEدستورالعمل استاندارد ملی ASHRAE 90.1 را منتشر کرده و در بازه‌های زمانی سه ساله آن را به‌روزرسانی می‌کند. در امریکا «هر پروژۀ دولتی برای دریافت بودجه باید این استاندارد را رعایت و اجرا کند. در اروپا هم ساختمان‌سازی باید طبق استانداردهای ساختمانی و مصرف بهینۀ انرژی باشد، تا آنجاکه ساختمان‌ها کارنامۀ انرژی دارند و تمام موارد از سوی قانون کنترل می‌شود. در ایران هنوز سازوکار قانونی به شکلی مدون نداریم. قانونی نداریم که سازندۀ ساختمان مسکونی را حتی به نصب ترموستات رادیاتوری موظف کند، چه برسد به سیستم گران‌قیمت کنترل».[46]
در ایران غالباً کاهش مصرف انرژی درقالب پرهیز از اتلاف انرژی محقق می‌شود و نه مدیریت مصرف آن؛ حال‌آنکه سیستم مدیریت ساختمان نه مستقیماً به صرفه‌جویی در انرژی، بلکه نخست به مدیریت انرژی منتهی می‌شود. «صرفه‌جویی» جلوگیری از استفادۀ نادرست و اتلاف انرژی است و «مدیریت انرژی» به پیاده‌سازی برنامه‌ای سیستماتیک برای چگونگی کنترل انرژی و استفادۀ منطقی از آن، بدونِ اثرگذاری بر نیازهای اصلی یک فرایند، گفته می‌شود. بنابراین هرگاه جلوگیری از استفادۀ نادرست و اتلاف انرژی (صرفه‌جویی) به‌صورت یک برنامۀ سیستماتیک برای چگونگی کنترل درآید، بدان «مدیریت انرژی» می‌گویند یا به‌طورِخلاصه «مدیریت انرژی» یعنی یک برنامۀ کنترل سیستماتیک برای صرفه‌جویی مصرف انرژی.[47]
در ساختمان‌سازی‌های مرسوم در ایران تقریباً در هیچ پروژه‌ای مشاورحرفه‌ای بخش مدیریت ساختمان وجود ندارد؛ اساساً مدیریت ساختمان مفهومی هنوز غریبه در فرهنگ ساختمان‌سازی ایران است. برنامه‌ریزی نه‌چندان مطلوب معطوف به امور مدیریتی ساختمان را یا پیشه‌وران بازار (برق‌کار و لوله‌کش و...) یا شرکت‌های فروشندۀ تجهیزات یا در بهترین حالت مهندسان تأسیسات انجام می‌دهند و به‌همین‌ترتیب مؤلفه‌های مدیریت ساختمان نیز در روند طراحی پیش‌بینی نمی‌شود. حال‌آنکه مؤلفه‌های سیستم مدیریت ساختمان از همان زمان طراحی باید در ساختمان پیش‌بینی شود. حتی اگر قرار باشد اتوماسیون ساختمان در ساختمانی به کار گرفته شود، معمولاً تیم فنّی فروشنده سیستمی را براساس سطح کم دانش و تجربۀ خود راه‌اندازی کرده و از آن خارج می‌شود. این راه‌اندازی معمولاً ناتمام و ناکارآمد است و تخمین زده می‌شود که درصورت پیکربندی ناصحیح سیستم‌های اتوماسیون ساختمان ۲۰٪ انرژی ساختمان‌ها هدر می‌رود.[48]
کارفرمایان نیز تمایل چندانی به روزآمدی ندارند؛ به‌تبع پیمانکاران هم که فقط نقشه‌ها و دفترچه‌های راهنما و مباحث مقررات ملی را (در بهترین حالت) می‌شناسند. سیستم‌هایی که درحالِ‌حاضر در دنیا تولید می‌شوند فراتر از این نیازها و خواسته‌های محدود کنونی است؛ سیستم های روزآمد، به طور قطع، ارزان‌تر از سیستم‌های در حال خارج‌شدن از رده است.[49] اما از سوی دیگر بهره‌برداران و کاربران هم سر از چیزی که با آن سروکار دارند در نمی‌آورند. معمولاً بهره‌برداران که آموزش‌های لازم در فهم ایدۀ ساختمان هوشمند را ندیده‌اند، بعد از مدتی، بخشی از سیستم را از مدار خارج می‌کنند چون گمان می‌کنند ناکارآمد است[50] و بنابراین پروژه‌ها عمدتاً شکست می‌خورند و بعد از مدتی همه چیز از حالت قابل برنامه‌ریزی و اتوماتیک به حالت دستی و سنتی برمی‌گردد.[51]
به‌عبارتی‌دیگر یکی از مهم‌ترین عواملی که سیستم مدیریت ساختمان جایگاه چندانی در ایران ندارد، هم‌گام‌نبودن ایدۀ ساختمان هوشمند با سطح فرهنگی ایران است. در کشوری که هنوز مفهوم «صرفه‌جویی» یا از این کمتر، «اسراف‌نکردن منابع» جا نیفتاده است، توقع «مدیریت انرژی» قدری دورازذهن است. میزان مصرف انرژی در ایران چهار تا پنج برابر میانگین جهانی است. ایران جزو بیست کشور پرمصرف برق دنیاست. در ایران حدوداً یک‌پنجم برق تولیدشده صرفاً در شبکۀ انتقال برق ایران «تلف» می‌شود. فرسودگی تجهیزات و الگوهای مصرف کاملاً نادرست از عوامل این امر است. شدت مصرف انرژی ایران ۱۷ برابر ژاپن، ۱۰ برابر اروپا، ۸برابر امریکا و ۴برابر کاناداست[52] و تقریباً ۴.۵برابر میانگین جهانی است.[53] بنابراین مفهوم سیستم مدیریت ساختمان برای جامعۀ ایرانیان قدری فانتزی است؛ نه سازوکاری قانونی برای جلوگیری از اتلاف انرژی وجود دارد، نه فرهنگ ایرانیان فرهنگی صرفه‌جو و مدیریتی است و همچنین نه پتانسیل کاربست این سیستم در تجهیزات ناکارامد و قدیمی موتورخانه‌ها و ساختمان‌های ایران وجود دارد.
۳.۴. نبودِ فرهنگِ مدیریت و مرمت ساختمان
عمرِ مفید ساختمان‌ها در ایران را ۳۰ تا ۴۰ سال تخمین می‌زنند؛[54] البته تجربۀ زیستۀ ایرانیان نشان می‌دهد که «کلنگی» قلمداد شدن یک ساختمان بسیار زودتر از این زمان تخمینی اتفاق می‌افتد و ملاحظۀ کیفیت ساخت شماری از انبوه‌ساخته‌های یکی دو دهۀ اخیر هم گواهی بر این مدعاست. به‌همین‌دلیل است که مدیریت و مرمت ساختمان در ایران نه امری از لحاظ فرهنگی جاافتاده است و نه امری از لحاظ اقتصادی توجیه‌پذیر. در کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته، عمر مفید یک ساختمان دست‌کم ۱۰۰ سال است و گاه حتی تا ۳۰۰ سال می‌رسد.[55]
در فرهنگ ساختمان‌سازی ایران، متعاقب تحویل کلیدهای ساختمان به مالک یا کاربر «بهره‌برداری» به پایان می‌رسد و ازآن‌پس هیچ تلاشی برای «نگهداری» از ساختمان صورت نمی‌پذیرد. اساساً گروه‌های بهره‌بردار آگاهی کافی‌ای از روند و شیوۀ نگهداری از ساختمان ندارند و با بارگذاری خارج از مقدار طراحی‌شده، تغییر کاربری، بازرسی‌نکردن از تأسیسات، مرمت‌نکردن اجزای ساختمان، تعلل در بهسازی ساختمان و دلایل پرشمار این‌چنینی دیگری، به تخریب زودهنگام ساختمان و اتمام عمر مفید آن دامن می‌زنند.
در چنین شرایطی طبیعی است که یکی از مهم‌ترین مزایای سیستم مدیریت ساختمان‌ها، یعنی امکان نظارت دائم بر تجهیزات و تأسیسات ساختمان و مدیریت آن، به چشم کاربران و کارفرمایان بازار ساختمان‌سازی ایران نیاید. از‌یک‌سو نه کیفیت ساخت‌وساز و ساختمایه‌های ساختمان درخور حفاظت و نگهداری است و ازدیگرسوی نه نگهداری ساختمان دغدغۀ جدی کاربران و بهره‌برداران است. گفتن ندارد که هیچ قانونی نیز به‌نفع نگهداری از ساختمان‌ها وجود ندارد و بهره‌برداران در داشتن هر نوع نگرشی به ساختمانشان (تاجایی‌که حریم شهری و قوانین شهرداری را نگاه دارند) کاملاً مختارند.
۳.۵. دشواری آینده‌اندیشی در وضع‌وحال امروز جامعۀ ایرانیان
سرمایه‌گذاری برای امری که نتیجه‌اش در آینده محقق می‌شود، بیش از هر چیز دیگری نیازمند حداقلی از ثبات و آرامش در وضع کشور است؛ اما تهدیدهای داخلی و خارجی، تحریم‌های محقق و تحریم‌های پیشِ رو، تلاطم بازار ارز، بحران‌های متعدد زیست‌محیطی که درصورت تداوم وضع فعلی به مهاجرت بسیاری از ایرانی‌ها در آینده‌ای نزدیک منجر خواهد شد، و چندین مسئلۀ بغرنج این‌چنینی موجب شده که سرمایه‌گذاران و کاربران امکان و تمایل چندانی برای آینده‌اندیشی نداشته باشند یا حتی نوعی مطلوب از آینده‌اندیشی و برنامه‌ریزی برای آینده اساساً ممکن نباشد.
نمی‌شود از سرمایه‌گذار یا کاربر متوقع بود مبلغی زیادی را در عرصۀ هوشمندسازی سرمایه‌گذاری کند تا مثلاً ظرف دو سه دهۀ آینده سرمایه‌اش بازگردد و ازآن‌پس به سوددهی برسد: همان مبلغ اگر در بازاری مثل بورس یا طلا یا دلار سرمایه‌گذاری شود، احتمالاً بازگشت سرمایه‌ای بسیار زودتر و سودی بسیار سرشارتر خواهد داشت. همچنین نمی‌شود از کسی که در نواحی جنوب‌شرقی ایران زندگی می‌کند و درصورت ادامۀ بحران بی‌آبی و نبودِ مدیریت منابع آبی مناسبی، به‌زودی حداقل منابع آبی‌اش را از دست خواهد داد، توقع داشت که سرمایه‌اش را در هوشمندسازی بگذارد تا مثلاً مصرف انرژی خانه‌اش ۲۰درصد کمتر شود. دیگر اینه، برایِ‌مثال، یک نفر ساکنِ تهران را در نظر بگیرید که متعاقب توصیۀ کارشناسان و بازاریابان هوشمندسازی متوجه شده اگر مبلغی را در عرصۀ سیستم مدیریت ساختمان سرمایه‌گذاری کند، ظرف دو دهه (دست‌کم) به سوددهی خواهد رسید: برای او که زندگی بر گسل‌هایی آمادۀ انفجار را در ساختمان‌هایی غیرمتناسب تجربه می‌کند، این عرصه از مدیریت بسی دورازدسترس است. درواقع آنکه برای فرصت‌های شغلی و امکانات و درآمد بیشتر (زندگی در تهران)، هزینۀ زندگی بر گسل و دست‌وپنجه نرم‌کردن با آلودگی کشندۀ زمستان‌ها را می‌پردازد، پرداخت هزینه‌ای که تازه در بهترین حالت و مشروط به ثابت‌ماندن بسیاری از مؤلفه‌ها (که خودْ امری دورازذهن است) بیست سال دیگر به بازدهی خواهد رسید، نمی‌تواند توجیهی داشته باشد.
سیستم مدیریت ساختمان لاجرم نیازمند آینده‌نگری است: سرمایه‌گذاری اولیه متعاقب چند دهه (در وضعیت ایران و با لحاظ معیارهای پیش‌گفته) جبران می‌شود؛ بسیاری از شهرهای ایران در تهدید زلزله‌ها و خشکسالی‌ها و دیگر بلایای طبیعی هستند؛ وضعیت اقتصادی و پشتوانه‌های تولید و ثبات نیز هیچ مناسب نیست. آمیختگی این عواملِ فرهنگی، جامعه‌شناختی، سیاسی، زیست‌محیطی و اقتصادی موجب شده‌اند که مفهوم «آینده» و آن هم آینده‌ای دست‌کم دو دهه‌ای برای ایرانیان مفهومی چندان ملموس نباشد و ازآنجاکه سیستم مدیریت ساختمان لاجرم نیازمند آینده‌نگری است، توجیه حضور خود در ایران را از دست می‌دهد.
۳.۶. رکود صنعت ساختمان و ضعف ساختاری اجرای آن
صنعت ساختمان در ایران رکودی را تجربه می‌کند که بر جنبه‌های مختلف اقتصاد ایران اثر منفی گذاشته است. نخست اینکه متخصصان بسیاری در عرصۀ ساخت‌وساز هستند که به‌دلیل این رکود، بیکار مانده و جامعه از ایده‌های گاه عالمانه و خلاقانۀ آنان محروم است.[56] دوم اینکه بازارِ راکد، بازاری خلّاق و رقابتی نیست و به‌همین‌دلیل تمایلی به روزآمدی و تجهیز خود ندارد. چنین بازاری به‌مثابۀ حکم مشهور غنیمت‌بودن لنگه‌کفش در بیابان، صرفاً از پس پاسخ‌گویی به نیازهای مبرم برمی‌آید و این امر را هم در کمینۀ وضع ممکنش انجام می‌دهد. سوم اینکه رکود بازار ساختمان از تمایل شرکت‌های خارجی برای حضور در این بازار هم می‌کاهد؛ شرکت‌هایی که گاه از کشورهای صنعتی می‌آیند و غرفه‌ای در نمایشگاه‌های ساختمان ایران در اختیار می‌گیرند یا در مناقصۀ پیمانکاری ساخت یک مجموعه مشارکت می‌کنند و حامل جدیدترین فناوری‌های روز دنیا هستند. البته آنچه اینک به این رکود دامن زده، تحریم‌هاست که حضور شرکت‌های خارجی و تبادل پول و دانش با آن‌ها را عملاً ناممکن کرده است.
در ایران صنعت ساخت‌وساز دچار رکودی چندین ساله است و علاوه‌برآن اراده‌ای قوی برای اجرای پروژه‌های شاخص و ایده‌های نو در این حوزه وجود ندارد. ازاین‌رو کارشناسان حوزۀ هوشمندسازی به‌جای آنکه با شرکت‌های مشاور همکاری کنند و دانش فنی و ایده‌هایشان را در پروژه‌ها متبلور سازند، جذب شرکت‌های تأمین‌کننده و مجری سیستم‌های هوشمند می‌شوند. این پدیده رویکرد طراحی و فنی و مهندسی را دچار تغییرات بنیادین کرده است. نگاه یک شرکت مشاور الزاماً فنّی و طراحانه است حال‌آنکه در دیدگاه شرکت‌های تأمین قطعات و مجری، انگیزه‌ها و اولویت‌های دیگری هم هست.[57]
از طرف دیگر سیستم‌های تأسیساتی که در ساختمان‌های ما استفاده می شود عموماً قدیمی و خارج‌ازرده است و از لحاظ مصرف انرژی نه‌تنها بهینه نیست، بلکه مصرف سوخت و انرژی بسیار زیادی دارد. برای هوشمندسازی مدیریت ساختمان نخست باید سیستم‌ها را به شکل کنترل‌پذیر طراحی کرد؛ در ابتدا باید طراحی سیستم‌های تأسیسات به‌روزرسانی شود و سیستم‌های مدرن که قابلیت کنترل و بهینه‌سازی مصرف انرژی دارند جایگزین سیستم‌های سنتی شوند.[58] بنابراین رکود صنعت ساختمان امکان خلاقیت و رقابت و عرضۀ امکانات و ظرفیت‌های جدید را از بازار ایران ربوده است و این امر بر بازار ساختمان‌های هوشمند اثری منفی می‌گذارد.
۳.۷. لوکس و تجمّلی قلمدادشدن اتوماسیون
تاکنون هرآنچه دربارۀ بازار ساختمان‌های هوشمند در ایران گفته شد، علیه کاربست چنین سیستم‌هایی در ایران بوده است. اما پرسشی پیش می‌آید: چگونه همۀ شواهد علیه به‌کارگیری این سیستم‌اند اما هنوز این سیستم بازاری در ایران دارد و شمار فعالان و گردش مالی‌اش از آنچه باید باشد (یعنی تقریباً صفر!) بیشتر است؟
از مهم‌ترین علت‌هایی که بازار سیستم مدیریت ساختمان را به بیراهه برده است، نگریستن به این سیستم از وجه کالایی تجملی و لوکس است که ریشه در اختلاف طبقاتی حاکم بر جامعۀ ایران و ناکارمدی کارکردهای تعریف‌شده برای سیستم مدیریت ساختمان در ایران است. در حال حاضر، اجرای BMS در ساختمان برای کارفرما بیشتر جنبۀ تجملاتی دارد و اگر بازده انرژی یا سرمایه‌گذاری و هزینه‌های آن در این بخش واقعی نباشد، سیستم مدیریت مصرف انرژی در هیچ کجای جهان و ازجمله ایران پا نمی‌گیرد.
حرکت به سمت خانه‌های هوشمند (به‌جای مدیریت هوشمند ساختمان) به این دلیل است که انرژی در ایران کم‌قیمت و مشاوران متخصص اندک‌اند. این موضوع باید فرهنگ‌سازی شود تا صرفه‌جویی در بخش انرژی صورت بگیرد. نگاه لوکس به هوشمندسازی در ایران به این بازمی‌گردد که بخشی از این موضوع واقعیت دارد و سازنده‌ها برای مرفه‌کردن ساختمان خود این تجهیزات را به آن اضافه می‌کنند. ازطرفی کسانی که توان خرید این ساختمان‌ها را دارند، دانش استفاده از آن را ندارند. این امر برای استفاده‌کننده سخت می‌شود و زمانی که برگشت سرمایه وجود ندارد، تعبیر لوکس‌بودن قوت می‌گیرد.[59]
خاستگاه چنین نگاهی به سیستم اتوماسیون ریشه در موارد پیش‌گفته دارد: هزینۀ اجرای اتوماسیون در ایران زیاد است، تابدان‌حد که توجیه اقتصادی آن را از بین می‌برد. بنابراین اجرای اتوماسیون دو مزیّت دارد، نخست افزودن بر ارزش افزودۀ ساختمان و دوم افزودن بر رفاه کاربران. طبیعی است که از پس هزینه‌های ارزش افزوده کسی برمی‌آید که از توان مالی متناسبی برخوردار است و به طریقِ اولی، هزینه‌های زیاد اجرای اتوماسیون را هم قشر خاصی از جامعه می‌توانند پرداخت کنند. در شکل‌گیری این نگرش، مهم‌ترین علت چیز دیگری است: اجرای اتوماسیون در ایران واقعاً کارکرد ملموس و محسوسی ندارد و هزینه‌ای است که برای افزودن بر رفاه و ارزش افزودۀ ساختمان می‌شود.
شرکت‌های فعال در عرصۀ اتوماسیون ساختمان در ایران عموماً بر همین وجه از وضعیت بازار ایران تکیه می‌کنند و کالای خود را بااستفاده‌از عبارت‌هایی همچون «ساختمان لوکس» می‌فروشند. برای مثال در وب‌سایت یکی از شرکت‌های ایرانی بسیار فعال، دربارۀ مزیّت‌های کاربست ساختمان هوشمند چنین آمده است: «از دیگر مزایای این سیستم متمایزشدن ساختمان و سازندۀ آن می‌باشد به‌صورتی‌که واحدهایی که به سیستم هوشمند مجهز گردند به‌عنوان یک برند تحتِ‌عنوان خانۀ هوشمند بی‌سیم نامبرده می‌شوند و به‌این‌علت ارزش افزودۀ مناسبی را توأم با سرعت فروش واحدها به وجود می‌آورد؛ ضمن اینکه کارشناسان فروش و مشاورین املاک استفادۀ تبلیغاتی بسیار خوبی از این سیستم جهت پیشبرد فروش می‌نمایند. استقبال کم‌نظیر مشاورین املاک در مناطق مختلف تهران و شهرستان‌ها گویای این مطلب است». صحت این گزاره‌ها در بازار ایران، معطوف به فروشِ بهتر ساختمان‌های تحتِ برندِ ساختمانِ هوشمند، کاملاً محرز است.
چنان‌که پیش‌تر گفته شد، این رویکرد سیستم مدیریت ساختمان را به «اتوماسیون خانگی» و اتوماتیک‌کردن و کنترلی‌کردن پرده‌ها و لامپ‌ها فرو می‌کاهد. اما همین رویکرد است که اکنون بازار اتوماسیون خانگی در ایران را توجیه‌کننده نگه داشته است. کارفرمایان با کاربست این سیستم، ساختمان خود را گران‌تر می‌فروشند. بنابراین لوکس‌شدن ساختمان متعاقب هوشمندسازی (وَلو درقالب اتوماسیون خانگی) موجب می‌شود که ساختمان‌هایی (عموماً در نواحی مشخصی از تهران یا محله‌های معدودی در دیگر کلان‌شهرهای ایران) به این برند مزیّن شوند و به‌تبع ساده‌تر و گران‌تر به فروش روند. این ترفند در چنین ساختمان‌هایی و نزد کارفرمایان آشنا با سیستم فرهنگی و اقتصادی شهروندان همین مناطق مشخص، بسیار مؤثر می‌افتد و همین عامل موجب شده که هنوز در ایران تجهیزاتی حتی با برند زیمنس و اشنایدر وارد شده و به کار گرفته شود.
.
ارزیابی و نتیجه‌گیری
اگر همۀ مزیّت‌های «سیستم مدیریت ساختمان» یا ساختمان هوشمند را ذیل سه دستۀ کلّی «کاهش مصرف انرژی و صرفۀ اقتصادی حاصل از آن» و «افزایش رفاه و راحتی کاربران» و «افزایش ارزش افزودۀ ساختمان» جای بدهیم، در ایران مورد اول دیگر جایگاه و مدخلیتی ندارد و عوامل توجیه‌کنندۀ کاربست سیستم مدیریت ساختمان به موارد دوم و سوم محدود می‌شوند. به‌تبع چنین وضعی، هوشمندسازی ساختمان‌ها یا به ساختمان‌های دولتی محدود می‌شود یا محدود به قشری خاص و بسیار کم‌شمار (و البته بسیار ثروتمند) از ایران خواهد شد و نگاه پیشین به ساختمان‌های هوشمند (به‌مثابۀ کالایی لوکس و تجمّلی) ناگزیر در سال‌های بعد هم تداوم خواهد یافت و درنتیجه، بازار ساختمان‌های هوشمند در ایران محدود به مفهوم کالایی غیرضروری و تجملی خواهد ماند.
در فرهنگ بهره‌برداری و ساختمان‌سازی و مصرف ایرانیان هنوز مفاهیمی اساسی‌تر و متقدم بر سیستم مدیریت ساختمان باید جا بیفتد و همگانی شود که تا پیش از آن، امکان کاربست سیستم مدیریت ساختمان به‌صورت عمومی و در همۀ اقشار این جامعه، قدری دورازذهن به نظر می‌رسد. همچنین با توجه به هزینه‌های بسیار هوشمندسازی و وارداتی‌بودن این تجهیزات، به نظر نمی‌رسد نهادهای قانون‌گذاری هم دست‌کم در برهۀ فعلی بتوانند قانونی را مصوب و اجرایی کنند که به‌موجب آن کاربست سیستم مدیریت ساختمان یا حتی کاهش مصرف انرژی در ساختمان‌ها الزامی شود.
ازسوی‌دیگر بهره‌مندی گونه‌بناهایی همچون هتل‌ها از سیستم مدیریت ساختمان هم به‌تبع دشوارشدن حضور گردشگران خارجی در ایران، به‌رغم رویۀ اینک غالب در سایر کشورهای منطقه، موقتاً لغو شده و سعی نهادهای گردشگری ایران بیشتر معطوف به اطمینان‌دهی به توریست‌ها برای حضوری امن در ایران خواهد بود: امری کمینه که با استانداردهای موردنیاز برای افزودن بر رفاه و خدمات توریستی بسیار فاصله دارد. جز عوامل پیش‌گفته، رکود صنعت ساختمان و تحریم‌های کمرشکن نیز موجب خروج شرکت‌های پیشرو در عرصۀ ساختمان شده و دسترسی ایرانیان به تجهیزات روزآمد را دشوار و پرهزینه کرده است. مجموعۀ این عوامل، که در سال‌های اخیر به شکلی مستمر (فارغ از برهه‌ای بسیار کوتاه و کم‌اثر) وجود داشته‌اند، موجب شده که در فرهنگ کاربران ایرانی و دانش کارفرمایان و متخصصان و مجریان ساختمان نیز اساساً مقولۀ هوشمندسازی جا نیفتد و شناخته‌شده نباشد.
هرچند تردیدی نیست که هنگام برنامه‌ریزی و مدیریت ساختمان و بهبود وضعیت ساخت و نگهداری و مصرف آن فرا رسیده است. لازم است سیاست‌هایی کلان در حوزۀ آموزش و تجهیز نیروی متخصص و فرهنگ‌سازی سیستم مدیریت ساختمان تدوین و اجرا شود. دانشگاه‌ها به‌شکلی فعالانه‌تر و جامعه‌محورتر به این حوزه ورود کنند و انجمن‌ها و سندیکاهای مختلفی ساماندهی و فعال شوند تا فرهنگ مدیریت مصرف و سیستم مدیریت ساختمان در ایران ریشه‌دار شود.[60]
ورود به عرصۀ سیستم مدیریت ساختمان در ایران نیازمند برنامه‌ریزی و نیازسنجی دقیق است. هر شرکتی که به این حوزه ورود کند، لاجرم باید یک بخش «تحقیقات» داشته باشد که هر روز صرفاً تجهیزات و نوآوری‌های جدید را بررسی کند و امکان استفاده از آن‌ها در ایران را بسنجد؛ زیرا دانش این حوزه به‌صورت روزانه پیشرفت می‌کند. ساختمان‌های دولتی، هتل‌ها، و ساختمان‌های ثروتمندان جامعه (چه ساختمان‌های عمومی و چه ساختمان‌های خصوصی)، جامعۀ هدف سیستم اتوماسیون ساختمان در ایران است و فعلاً به‌نظر نمی‌رسد امکان ورود اقشار و گروه‌های اجتماعی دیگری به این حلقه باشد.
اتوماسیون و هوشمندسازی چارۀ ناگزیر برای آیندۀ ساختمان، تجارت، و خدمات در ایران است و دیریازود همه به این سو خواهند آمد.[61] چه بخواهیم چه نخواهیم، در دهه‌های آینده همۀ ساختمان‌ها را هوشمند خواهند ساخت و درواقع آیندۀ ساختمان‌سازی، ساختمان‌های هوشمند خواهد بود. بنابراین شاید بشود مسیری را برای آینده ترسیم کرد که چه‌بسا نتیجه‌ای سودمند برای جامعۀ ما داشته باشد؛ مسیری که می‌تواند بر وجوهی متمرکز باشد که در زیر فهرست شده است، تا این سیستم آرام‌آرام راهش را باز کند و نهایتاً به سویه‌های اجرایی و مادّی پررنگ‌تری برسد:
«تأسیس NGOهای فعال در عرصۀ ساختمان‌های هوشمند»؛ « تألیف و ترجمۀ کتاب‌های مربوط به حوزۀ سیستم مدیریت ساختمان»؛ «راه‌اندازی مجله‌های اینترنتی»؛ «ترویج فرهنگ مدیریت مصرف با ابزارهای متنوع»؛ «همکاری‌های رسانه‌ای با صداوسیما و با شبکه‌های پرمخاطب مستقر در فضاهای مجازی»؛ «راه‌اندازی مجلۀ علمی‌پژوهشی»؛ «تعریف پروژه‌های دانشگاهی»؛ «حمایت از رساله‌های دانشجویی مرتبط»؛ «ارتباط با نظام مهندسی و تصمیم‌گیران و قانون‌گذاران»؛ « ارتباط با مردم و رسانه‌ها»؛ «جایزۀ معماری هوشمند»؛ «تدوین استانداردهای لازم متناسب با ایران»؛ «برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی ساختمان هوشمند» و... .
.
پی‌نوشت‌ها
[1] این نوشتار بخشی از پژوهشی کلان‌تر و مفصل‌تر است. پژوهش مزبور به سفارش و با حمایت مالی شرکت «ماهان ابنیه» در تابستان ۱۳۹۷ محقق شد.
[2] تا قبل از ۱۹۸۰، اتوماسیون ساختمان محدود به اتوماسیون تجهیزات دستگاه‌ها به صورت مجزا از هم بود؛ اما در سال‌های پس از ۱۹۸۰ سیستم‌های هوشمند وارد مرحلۀ تجمیع‌سازی شده که با گذشت این سال‌ها به همگرایی بیشتری رسیده‌اند. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: ونگ، شنگ‌وی (۱۳۹۱)، ساختمان‌های هوشمند و اتوماسیون ساختمان، ترجمۀ مهرداد آقاجان‌نوری، ص۳۰تا۳۲.
[3] میثم منسوب بصیری و فریما قراغان‌آبادی (۱۳۹۶)، سیستم‌های مدیریت هوشمند ساختمان (BMS) از معماری تا پروتکل، تهران: آرنا، ص۸.
[4] Building Automation System
[5] Building Control System
[6] Building Management System
[7] Smart Building
[8]نوروزی، مهدی (۱۳۹۵)، سیستم مدیریت ساختمان (BMS)، تهران: آراد کتاب، ص۲۶؛ ونگ، شنگ‌وی (۱۳۹۱)، ساختمان‌های هوشمند و اتوماسیون ساختمان، ترجمۀ مهرداد آقاجان‌نوری، ص۲۵تا۲۶ ؛ سیف‌اله نیکنامی (۱۳۹۴)، سیستم‌های مدیریت هوشمند ساختمان، ص۱۹.
[9] همۀ تعریف‌های عرضه‌شده برگرفته از: ونگ، شنگ‌وی (۱۳۹۱)، ساختمان‌های هوشمند و اتوماسیون ساختمان، ترجمۀ مهرداد آقاجان‌نوری، ص۲۲تا۲۶.
[10] “Building Automation System Market by Communication Technology”, Markets and Markets, last visit: August 23, 2018.
[11] “Market size of building energy management systems”, The Statistics Portal, last visit: August 29, 2018
[12] “Global Building Management System Market Size, Status and Forecast 2025”, published by QYresearch on January 2018.
[13] Internet of Things
[14] (منسوب بصیری و قراغان آبادی، ۱۹۶، ۱۶)
[15] (بی‌نا (۱۳۹۷)، «ساختمان‌ها راهکار بهره‌وری انرژی در اروپا»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۴ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۷)، ۳۸تا۳۹.
[16] مهدی نوروزی، ۱۳۹۵، سیستم مدیریت ساختمان BMS، تهران: آراد کتاب، ۴۶.
[17] ونگ، شنگ‌وی (۱۳۹۱)، ساختمان‌های هوشمند و اتوماسیون ساختمان، ترجمۀ مهرداد آقاجان‌نوری، ص۶۱.
[18] بی‌نا (۱۳۹۷)، «ساختمان‌ها راهکار بهره‌وری انرژی در اروپا»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۴ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۷)، ۳۸تا۳۹.
[19] university of leicester
[20] مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ۱۳۹۶، ش۱۰۱، ۳۳
[21] حمید عطاری، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۱، ص۶۴تا۶۷.
[22] امیران، حیدر و زهرا امیران و اکرم امیران (۱۳۹۲)، تحلیلی بر بازار خانه‌های هوشمند در ایران، ص۱۶.
[23] Safety Systems
[24] Security Monitoring
[25] Access Controls
[26] Photo ID
[27] Smart Card
[28] Remote Paging
[29] منسوب بصیری، میثم و فریما قراغان‌آبادی (۱۳۹۶)، سیستم‌های مدیریت هوشمند ساختمان (BMS) از معماری تا پروتکل، ص۹
[30] مصاحبه با رامین احتشام‌زاده، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۴، ۷۶تا۷۸.
[31] محمد عمادی، ۱۳۹۶، «تمایزد رویکرد کاربری در ساختمان هوشمند»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ص۲۸.
[32] سیف‌اله نیکنامی، «دیباچه»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، دورۀ جدید، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ص۹.
[33] سیف‌الله نیکنامی، ۱۳۹۶، «حلقۀ گمشده: صنعت اتوماسیون ساختمان در ایران»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)،
[34] ونگ، شنگ‌وی (۱۳۹۱)، ساختمان‌های هوشمند و اتوماسیون ساختمان، ترجمۀ مهرداد آقاجان‌نوری، تهران: یزدا، ص۱۷تا۱۸ (مقدمۀ مترجم).
[35] سیف‌اله نیکنامی، ۱۳۹۴، سیستم‌های مدیریت هوشمند ساختمان، ص۱۷
[36] بی‌نا، «مقایسۀ قیمت برق ایران با کشورهای همسایه»، خبرگزاری تابناک، کد خبر: ۸۱۹۶۰۷، آخرین بازدید: ۲۸مرداد۱۳۹۷.
[37] طبق جدول تعرفه‌های وزارت نیرو، قیمت برق برای مشترکان پرمصرف می‌تواند به حدود ۳۲۰ تومان برای بخش مازاد بر معمول مصرفشان برسد.
[38] حسین حمیدیا، «bms خرید تجهیزات نیست مجموعه‌ای از خدمات است»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ۴۴تا۴۹
[39] مصاحبه با هوشنگ فلاحتیان (معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی)، وب‌سایت اقتصادآنلاین، ۲اسفند۱۳۹۵، کدخبر: ۱۷۷۹۲۳، آخرین بازدید: ۲۸مرداد۱۳۹۷.
[40] Ready.one Website, “Building Automation System Cost per Square Foot”, 14July2017, last seen at 20August2018.
[41] وب‌سایت مدیریت مصرف، شرکت توزیع نیروی برق استان تهران (TVEDC)، مدیریت مصرف در بخش خانگی، آخرین بازدید: ۲۸مرداد۱۳۹۷.
[42] چون اگر قرار باشد هر چیزی را از ابتدا تا انتها طراحی و راه‌اندازی کنیم قیمت تمام‌شده گران می‌شود و توجیه اقتصادی کار از بین می‌رود و اگر هم قرار باشد آن‌ها را مونتاژ کنیم، مصرف‌کنندگان این بازار اندک و واردات تجهیزات اولیه در اوضاع فعلی دشوار است. عده‌ای از فعالان این صنعت معتقدند که «در دنیا تولید صفر تا صد معنا ندارد اما اگر از زاویۀ مزیّت‌محوری به قضیه نگاه کنیم در تولید به شکل کلان در دو بخش نرم‌افزار و سخت‌افزار می‌توانیم فعالیت کنیم. در بخش نرم‌افزار محصولات خوبی در ایران تولید شده که بعضی صددرصد تولید ملّی هستند؛ اما در بخش سخت‌افزار موضوع پیچیده است و به نظر نمی‌آید ما در بخش سخت‌افزار در بازار جهانی بتوانیم جایگاهی ایجاد کنیم». برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: ، میزگردی با عنوان «اتوماسیون: کالای لوکس یا ضروری؟ مسئله این است!» [علی مسعودی (دبیر کل اتحادیۀ سراسری شرکت‌های فنّی مهندسی حفاظت الکترونیک) و فرهنگ رضایی سمیع (رئیس کمیتۀ اطلاع‌رسانی و سخن‌گوی اتحادیۀ سراسری شرکت‌های فنّی مهندسی حفاظت الکترونیک)]، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۱، ۲۳۸تا۲۴۱.
[43] عدم استقبال از کالاهای ایرانی دست‌کم چهار علت دارد: ۱. گاهی پردازنده‌ها و تراشه‌های این تأسیسات وارداتی‌اند که در ایران مونتاژ می‌شوند و خریدار از کیفیت و نحوۀ مونتاژ پردازنده‌های خارجی (عموماً چینی) اطمینانی ندارد؛ ۲. بازار تجملی اتوماسیون خانگی و هتل‌ها ایجاب می‌کند که قطعات اتوماسیون از برندهای معتبری تهیه شوند؛ ۳. نمونه‌های ایرانی در بازارهای جهانی جایگاه ندارند و در بازار داخلی هم چندان پرطرفدار نیستند و بنابراین بعد از مدتی کارشان به تعطیلی می‌کشد، چنان‌که بسیاری از واحدهای تولیدی گرفتار همین مصیبت شدند؛ تکنولوژی و بداعت نمونه‌های ایرانی و خدمات جانبی آن‌ها از نمونه‌های خارجی کمتر است.
[44] حسین حمیدیا، «bms خرید تجهیزات نیست مجموعه‌ای از خدمات است»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ۴۴تا۴۹
[45] http://bacpress.com
[46] حسین حمیدیا، «bms خرید تجهیزات نیست مجموعه‌ای از خدمات است»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ۴۴تا۴۹. در این مصاحبه که با یکی از نخستین فعالان عرصۀ اتوماسیون ساختمان انجام شده است، نکاتی درخور توجه وجود دارد؛ خصوصاً اینکه بعضی ازا ین نکات به چالش‌های فعالیت در ایران معطوف است. برای مثال در بخشی از این مصاحبه چنین می‌آید: «این موضوع را مطرح کردیم که شما فقط یک سری برند نمی‌خرید، بلکه موضوع اصلی خدماتی است که می‌خواهید دریافت کنید. برای اجرای درست این خدمات هم پیشنهادهایی داشتیم؛ استاندارد مدونی از اروپا را مطرح کردیم و گفتیم بر اساس آن پیش رویم. وارد کمیتۀ تخصصی برق سازمان شدیم و دیدیم به‌جای انجام کار مهندسی، بحث BMS درحال تبدیل شدن به بازاریابی فروشنده‌ها است. با اعضای هیئت‌مدیره و کمیته صحبت کردیم و آن‌ها را به سمت استاندارد ISO 16484 هدایت کردیم که مشتمل بر 5 قسمت است: بخش اول مربوط به اجرا است که در آن دستورالعمل اجرایی پروژه را ارائه کردیم؛ بخش دوم سخت‌افزار و بخش سوم موضوع توابع و عملکردهاست که تا حد زیادی فنی و تخصصی است؛ بخش چهارم پروتکل‌ها و بخش پنجم مربوط به انسجام و ارتباطات است. بخش اول را به صورت کامل ترجمه و ساده‌سازی کردیم و آنچه در نظر داشتیم این بود که یک پروژه از طراحی شروع می‌شود و مراحل مهندسی، نصب و تکمیل در ادامۀ آن می‌آید. این مراحل باید مشخص باشد. انتخاب سخت‌افزار هم بحث دیگری است اما اگر درست اجرا نشود بهترین سخت‌افزار هم ناکارآمد می‌ماند»
[47] محمد عمادی، ۱۳۹۶، «مزایای اصلی سیستم مدیریت ساختمان»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ص۴۰.
[48] بی‌نا، ۱۳۹۶، «سیستم‌های هوشمندِ کارامد در گرو یکپارچه‌سازی»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۱ (مهر و آبان ۱۳۹۶)، ۷۲تا۷۴.
[49] حسین حمیدیا، «bms خرید تجهیزات نیست مجموعه‌ای از خدمات است»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ۴۴تا۴۹
[50] محمد عمادی، ۱۳۹۶، «تمایزد رویکرد کاربری در ساختمان هوشمند»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ص۲۸.
[51] حسین حمیدیا، «bms خرید تجهیزات نیست مجموعه‌ای از خدمات است»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ۴۴تا۴۹.
[52] «شدت مصرف انرژی در ایران ۱۷ برابر ژاپن است»، مصاحبه با احمدی محمدی (مشاور وزیر نفت)، رادیو گفت‌وگو، آخرین بازدید: ۵شهریور۱۳۹۷.
[53] «میزان مصرف انرژی در بخش خانگی در ایران ۳ تا ۴ برابر متوسط دنیا است»، مصاحبه با حامد حوری جعفری (رئیس پژوهشکدۀ مطالعات راهبردی فناوری مؤسسۀ بین‌المللی انرژی)، خبرگزاری ایسنا، آخرین بازدید: ۵شهریور۱۳۹۷؛ «میزان شدت انرژی در ایران 1.4 برابر معیارهای جهانی است»، مصاحبه با سیدحسین سجادی (مدیرعامل سازمان بهره‌وری انرژی)، خبرگزاری جمهوری اسلامی، آخرین بازدید: ۵شهریور۱۳۹۷.
[54] «عمر مفید ساختمان در ایران یک‌هشتم دنیاست» (۵آذر۱۳۹۵)، خبرگزاری تیتر شهر، کد خبر ۱۰۱۵۲، آخرین بازدید: ۳۰مرداد۱۳۹۷؛ «عمر مفید ساختمان در ایران چند سال است؟»، خبرگزاری اقتصادآنلاین (۱۲مرداد۱۳۹۶)، کد خبر ۲۰۹۸۰۰، آخرین بازدید:۳۰مرداد۱۳۹۷.
[55] «عمر مفید ساختمان، بایدها و نبایدها»، وب‌سایت مهندسین مشاور اثر پویش فارس (raheng.com)، آخرین‌بازدید:۳۰مرداد۱۳۹۷؛ «عمر مفید ساختمان در ایران چند سال است؟»، وب‌سایت عیارآنلاین (ayaronline.ir)، آخرین بازدید: ۳۰مرداد۱۳۹۷.
[56] «رکود در صنعت ساختمان و نگرانی شغلی مهندسان»، مجلۀ اقتصادآنلاین (۷اسفند۱۳۹۶)، کد خبر ۲۵۴۶۸۴، آخرین بازدید ۳۰مرداد۱۳۹۷.
[57] وحید پورانصاری، ۱۳۹۶، «چرا کارفرمایان رویکرد مثبتی به هوشمندسازی ساختمان‌ها ندارند»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۱ (مهر و آبان ۱۳۹۶)، ص۱۰
[58] حسین حمیدیا، «BMS خرید تجهیزات نیست مجموعه‌ای از خدمات است»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ۴۴تا۴۹
[59] فرهنگ رضایی سمیع (رئیس کمیتۀ اطلاع‌رسانی و سخن‌گوی اتحادیۀ سراسری شرکت‌های فنّی مهندسی حفاظت الکترونیک)، میزگردی با عنوان «اتوماسیون: کالای لوکس یا ضروری؟ مسئله این است!»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۱ (مهر و آبان ۱۳۹۶)، ۲۳۸تا۲۴۱.
[60] سیف‌اله نیکنامی، «دیباچه»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، دورۀ جدید، ش۱۰۰ (مرداد۱۳۹۶)، ص۹.
[61] سیف‌الله نیکنامی (۱۳۹۶)، «هوشمندسازی ساختمان، چاره‌ای ناگزیر»، مجلۀ اتوماسیون ساختمان، ش۱۰۴، ص۱۱.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
