ابوحامد محمد غزالی عارف و فیلسوف و فقیه و متکلم قرن پنجم هجری است که تأثیری شگرف در فرهنگ ایران داشته است. مهمترین اثر او کتاب احیاء علوم الدین است که آن را برای زنده کردن دانشهای دینی، در دورۀ عزلت، به نگارش درآورد. موضوع کتاب علم معامله است، از این روی اشارات فراوانی به معماری در آن یافت میشود. دستهای از این نکات در مورد تزیینات و تجمل در معماری و مواد و مصالح در بناهاست. غزالی در صفحات مختلفی از کتاب دربارۀ انواع تزیینات و تجملات در بناهایی چون مسکن و مسجد سخن گفته و اقسام گوناگونی از مواد و مصالح را، اعم از گچ و خشت و آجر و نی، بررسی کرده است. این مقاله محصول دستهبندی مطالب گردآمده از کتاب و در چهار باب سامان یافته است. در باب اول مقدماتی دربارۀ نگاه غزالی و اندیشۀ وی بیان میشود. این مقدمات برای فهم بهتر چگونگی انجام پژوهش و استدلال از طریق مطالب لازم به نظر میرسد. باب دوم در خصوص تزیینات در معماری و حرمت و حلیت آن است. در باب سوم تجملات معماری شامل ارتفاع بنا و متاع بنا بررسی میگردد. باب چهارم در مورد استفاده از مواد و مصالح، خصوصاً گچ و آجر، است و در خاتمه مبحثی در مورد نگاه جامع غزالی به مواد و مصالح از حیث دوام آنهاست. تحقیق با روش تفسیری و به شیوۀ قرائت و فهم و تفسیر احیا به واسطۀ خود متن انجام شده است، بنابراین محور این تحقیق کتاب احیاء بوده و فقط برای فهم بهتر این کتاب به دیگر آثار غزالی و منابع درجۀ دوم رجوع شده است. مطابق این مقاله، مصالح کمدوام از نظر غزالی برای ساختن مسکن بیشتر مطابق زهد است و کمدوامی مصالح عموماً معیاری برای ارزشداوری مثبت بناهاست. در دستگاه فکری غزالی، در حالی که تزیینات با رعایت شرایط لازم آن به خودی خود مباح تلقی میشود، آرایش و تزیین برای زیست زاهدانه مذموم است. آذین مساجد از آن روی که خانۀ خداست رواست و مواد و مصالح به خودی خود عامل ارزشداوری بنا و بانیان آن است.
– دریافت مقاله:
یادداشت‌های احسان یارشاطر: تأملی در تاریخ، ادبیات، فرهنگ و هنر ایران؛ سخنرانی مجازی به میزبانی دانشگاه استنفورد
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
