چندی پیش روز رشت بود. پرسش یکی از کاربران در یکی از صفحات مجازی به خاطرم آورد که ۱۲دی روز رشت نام‌گذاری شده. پرسش آن کاربر این بود: «بیاید به مناسبت روز رشت برام بنویسید که کدوم غذای گیلانی رو بیشتر از بقیه دوست دارید؟»... گویی رشت نمایش دیگری جز غذاهای خوش‌رنگ‌‌وطعمش برای عرضه ندارد. همان زمان یاد تصویری افتادم و با این نمایش جدید مقایسه کردمش؛ تصویری که برای معرفی فرهنگ شهر در دهۀ ۱۳۳۰ش تهیه شده بود و در آن تعداد و سیمای مدارس شهر، بخش اعظم و مرکزی تصویر را به خود اختصاص داده است.
مأخذ: «نمودار مصوری از فرهنگ شهرستان رشت»، سند مرکز اسناد ملی ایران، [۱۳۳۶-۱۳۳۷]، سند شمـ ۹۹۸۲۵۸۶۸. بنا بر این تصویر رشت در دهۀ مذکور دارای ۴۷ باب دبستان دخترانه، ۸۵ باب دبستان پسرانه، ۹ باب دبیرستان دخترانه، ۱۸ باب دبیرستان پسرانه، ۱ باب هنرستان صنعتی، ۱ باب دانشسرای تربیت بدنی، ۱ باب دانشسرای مقدماتی، ۱ باب دبیرستان کشاورزی و ۱ باب مؤسسۀ [آموزش] خانه‌داری بوده است.
این روزها رشت در دنیای خیلی از اینفلوئنسرها یا اینفلوئنسرنماها اکثراً در ویدیویی یک دقیقه‌ای خلاصه می‌شود که از آن بوی کباب و غذاخوری‌های بازار به مشام می‌رسد. خیلی تاریخ‌دوست باشند از میدان شهرداری هم عکسی برمی‌دارند و به خیال خود هم دینشان به تماشای شهر را می‌پردازند، و هم شهر را با آب‌وتاب به مخاطبان نشان می‌دهند؛ غافل از آنکه آنچه حتی نوستالژی رشت را در سال‌های اخیر پدید آورده، ظهور قابی ولو مغشوش در ادبیات و سینماست که بر توده‌ای از لایه‌های کالبدی و فرهنگی تاریخی شهر سوار است.
مدرسه از مهم‌ترین نمودهای این لایه‌ها و از عناصر محبوبی است که تاکنون در این قاب‌ها به نمایش درآمده است. البته آنچه در این نمایش بیش از هرچیز مشهود است، دانش‌آموز است، نه بنای مدرسه، و نه حتی نگاهی به تاریخ این نهاد آموزشی در شهر. با این حال با یاری همان تصاویر عینی و ذهنی است که توجه مخاطب به نقش پررنگ مدرسه در شهر و خاطرات شهر معطوف می‌شود؛ همان چیزی که تصویر نمایشی فرهنگ شهر در دهۀ سی به دنبالش بود.
بسیاری از مدارس مهم شهر پیش از دهۀ سی، و بعضی پیش از کودتای ۱۲۹۹ش در شهر شکل گرفته بودند. دبیرستان شاهپور یا دبیرستان شهید بهشتیِ این روزها، یکی از نام‌آشناترین‌هاست که در دهۀ سی از حیث تعداد دانش‌آموز و تعداد کلاس‌های درس در صدر مدارس رشت بود.[۱] رشتی‌ها و گیلانی‌ها معمولاً یا خودشان از آن مدرسه و یونیفرم‌های پارچه‌شاهپوری‌اش [۲] خاطره دارند یا اطرافیانی دارند که در آن مدرسه خاطره ساخته است. مدرسه از سال ۱۳۱۳ش بر جای امروزی‌اش، واقع بوده؛ یعنی خیابان امام خمینی (خیابان پهلوی سابق)، میدان فرهنگ، خیابان آزادگان. اما از زمان تأسیس در ۱۲۹۸ش تا ۱۳۱۳ش در مکان‌های دیگری واقع بود. آشنایی با چگونگی تأسیس این مدرسه، چرایی و چگونگی جابه‌جایی‌اش در شهر و نهایتاً چگونگی ساخت‌وساز بنایی جدید برای آن می‌تواند روایتی از چگونگی رونق گرفتن جریان مدرسه‌سازی در رشت، و در مقایسه با دیگر شهرها فراهم آورد.
مأخذ: وبسایت انجمن دانش‌آموختگان دبیرستان ماندگار شهید دکتر بهشتی رشت (شاهپور)
ریاست معارف گیلان در سال ۱۲۹۸ش به میرزا عیسی خان صدیق اعلم سپرده شد.[۳] بسیاری این زمان را آغاز تغییرات اساسی در آموزش گیلان می‌دانند؛ چراکه به نظر می‌رسد دولت در تلاش بود تا پس از خاموشی قیام جنگل، خود را از ادعای جنگلی‌ها مبنی بر عدم توجه کافی به امور آموزشی و مدرسه‌سازی در گیلان مبرا کند.[۴]
عیسی صدیق هم پس از ورود به رشت، مقدمۀ ایجاد چند دبستان و دبیرستان از جمله دبیرستان شاهپور را در رشت فراهم کرد.[۵] با این حال رشت پیش از این، نزدیک به بیست مدرسه با شیوه‌های آموزشی نسبتاً نوتری نسبت به مکاتب گذشته داشت که با حکومت شعاع‌السلطنه بر گیلان در عهد مظفری آغاز شده بود. این تعداد علاوه بر مدارس اقلیت‌های ارمنی، روس، یونانی و مدارس مبلغان پروتستان آمریکایی است که در دورۀ قاجاریه در این شهر تأسیس شد. تعدادی از این مدارس به آموزش دختران نیز اختصاص داشت و منحصر به پسران نبود.[۶]
دبیرستان شاهپور از سال ۱۳۰۷ش تا ۱۳۵۷ش با نام «شاهپور» خوانده می‌شد و پیش از اینکه با این نام شناخته شود، مدرسۀ متوسطۀ نمره یک نام داشت و در آغاز قرن ۱۴ هجری شمسی، در عمارتی در نزدیکی سبزه‌میدان واقع بود. این عمارت پیش از اینکه مدرسۀ شاهپور را در خود جای دهد، میزبان مدارسی همچون رشدیه، شمس، احمدی و ... بود و پس از انتقال شاهپور به مکانی دیگر، میزبان مدرسۀ نمره دو عنصری شد.[۷]
در دهۀ ۱۳۱۰ش بود که شاهپور به خیابان پهلوی منتقل شد. این دهه برای خیلی از شهرهای بزرگ و کوچک ایران دهه‌ای پرطمطراق در مدرسه‌سازی به شیوه‌های نو بود. ساختمان‌هایی وسیع با مصالح جدید و با طرح‌هایی ریشه‌دار در جریان‌های معماری غرب که با همراهی مهندسان اروپایی به بار می‌نشست.[۸] رشت هم از این جریان عقب نماند؛ تدارک ساختمانی جدید برای دبیرستان شاهپور، با طراحی و نظارت شولتس (Schultz)، مهندس آلمانی، یکی از نمونه‌هاست.
از چرایی و چگونگی انتقال مکان مدرسه و احداث ساختمانی جدید برای آن نوشته‌هایی وجود دارد که از میانشان، سند شمارۀ ۲۹۷۳۰۶۸۱ مرکز اسناد ملی ایران اطلاعات جالب و کاملی در این‌باره دارد. این سند گزارشی است از طرف یکی از رؤسای معارف گیلان به نام عبدالحسین صادقی‌نژاد [۹] که از سال ۱۳۱۰ش به ریاست معارف گیلان رسید و پیش‌تر هم مدیریت دبیرستان را بر عهده داشت.[۱۰] در این سند، جزءبه‌جزء اقدامات ساختمانی طی سال‌های ۱۳۱۳و۱۳۱۴ و نیز ریزترین هزینه‌های لازم برای احداث بنا ذکر شده است.
درحالی که تمام رؤسای معارف گیلان نیاز شهر را مبنی بر داشتن ساختمانی مطابق با علوم مهندسی و فنی نوین برای دبیرستان به وزارت معارف منتقل کرده بودند، به علت عدم توجه وزارت در تهیۀ بودجه، نتوانستند که از سال تأسیس این دبیرستان ساختمانی مجزا و مناسب برای دانش‌آموزان بسازند و دانش‌آموزان هم به ناچار در خانه‌های اجاره‌ای نامناسب و اتاق‌های کوچک و تاریک و مرطوب کسب علم می‌کردند. این وضع تا زمانی که علی‌اصغر حکمت به وزارت معارف نائل آمد ادامه داشت. او در بدو ورود به گیلان، از وضعیت ناگوار ساختمان مدارس گیلان آگاه شد و همان روز تأمین بودجه‌ای را جهت احداث ساختمانی جدید برای دبیرستان وعده داد. از آن پس، مقدمات لازم جهت ساخت‌وساز بنای مدرسه آغاز شد. معارف گیلان چند قطعه زمین را برای بنای این مدرسه در نظر گرفته بود. نهایتاً علی‌اصغر حکمت در سال ۱۳۱۳ محدوده‌ای مشتمل بر چهار قطعه زمین با مساحتی حدود یازده هزارمترمربع که در جنوب شرقی خیابان پهلوی واقع بود را برگزید. امتداد جنوبی این خیابان به جادۀ تهران می‌رسید و از نظر مسئولان وقت، در محدودۀ خوش‌آب‌وهوای شهر بود. ساخت‌وساز از روز ۱۲ تیرماه ۱۳۱۳ آغاز شد. کمی بعد در سال ۱۳۱۴ نیز قطعه زمین دیگری با مساحت سه هزار مترمربع به محدودۀ مورد نظر افزوده شد که قرار بود مکانی برای ادارۀ معارف، در مجاورت مدرسه باشد؛[۱۱] معارفی که خود پیش از این همجوار بنای قدیم شاهپور در سبزه‌میدان بود.[۱۲]
ساخت‌وساز در این قطعات با حذف ساخته‌های از پیش‌موجود اراضی و حصارکشی جدید آغاز شد. زمین محوطه سست بود و از این حیث در عمق و ابعاد پی‌ها بازنگری شد و به تبعش نیاز به مبالغی هنگفت بود که منجر به وقفه‌های چندماهه در اجرای ساختمان شد. بنا به گزارش صادقی‌نژاد در سال ۱۳۱۴ش، پیش‌بینی می‌شد که ساختمان تا سال ۱۳۱۶ به پایان برسد و مدرسه افتتاح شود؛ گرچه مدرسه زودتر افتتاح شد. ماده‌تاریخ بنا که اثری است از بدیع‌الزمان فروزانفر، از سال تأسیس بنا پرده برمی‌دارد:
چهارده سال از هزار و سیصد افزون بد که یافت / این بنا انجام و شد ماواگه علم و هنر
در انجام این امر، شولز[۱۳] (شولتس) مهندس آلمانی، استاد محمدعلی زاهدانی معمار، استاد حسن گچکار سربنا، استاد یوسف سرنجار از عوامل اصلی بودند.
به‌جز احداث ساختمان‌هایی وسیع و پرظرفیت برای مدارس، توجه به اصول آموزش عملی نیز یکی دیگر از علل بازنگری به ساختمان مدارس، به‌خصوص دبیرستان‌ها بوده است. در طراحی و تدارک بخش‌های داخلی دبیرستان شاهپور نیز به این امر توجه ویژه‌ای شد و مدرسه از این حیث در زمرۀ اولین‌ها در گیلان بود.[۱۴]
این مجموعه در طرح اولیۀ خود شامل دو حیاط کوچک جهت روشن کردن کلاس‌ها، هشت کلاس ۶×۷، دو اتاق برای مدیر و دبیران و چهار سالن ۶×۱۲ برای آزمایشگاه‌های شیمی، فیزیک، تاریخ طبیعی و کارگاه نقاشی بود. به‌جز این، یک سالن سینما با ابعاد ۱۲×۲۲ نیز در مجموعه تعبیه شده که برای سخنرانی‌ها و برگزاری امتحانات نیز در نظر گرفته شده بود. این سالن با راهرویی با ابعاد ۵/۲×۱۹ از بخش‌های آموزشی و اداری جدا شده و با حیاط مرتبط بوده است.[۱۵] بعدها فضایی نیز به کتابخانۀ دبیرستان اختصاص یافت که زمانی در زمرۀ غنی‌ترین کتابخانه‌های رشت بود.[۱۶]
اما شاید آنچه بیش از بخش‌های جدید مدرسه در خاطره‌ها ثبت شده، نمای تقریباً متقارن مدرسه و پله‌های ورودی‌اش است؛ نمایی با یک ساعت در مرکز، و بیت «توانا بود هرکه دانا بود، بدانش دل پیر برنا بود» بر بالای آن. همچنین بالای در ورودی مدرسه نیز نشان فروهری بی‌سر به جای مانده که بر بال‌هایش دانایی و توانایی نگاشته شده و در حلقۀ میانی نیز نشانۀ دبیرستان شاهپور.[۱۷]
همزمان با افتتاح مدرسه، ده باب دبیرستان دیگر نیز به شهر اضافه شد؛[۱۸] با این حال نشانه‌های شاخص مذکورِ مدرسه در آن بین گم نشد و فقط هم در خاطرات پسران و دخترانی که بازه‌ای در این مدرسه تحصیل می‌کردند حک نشد؛[۱۹] این نشانه‌ها تا به امروز هم با تغییراتی، بر جای مانده و می‌توان دیدشان؛ همچون خیلی دیگر از مدارس پرقدمت رشت که سرگذشتی مشابه با شاهپور داشته و اساس فرهنگ رشت را بنا نهاده‌اند. شاید بد نباشد که در کنار سفره‌های رنگین، وجوه دیگری از فرهنگ گیلان را نیز ببینیم.
مأخذ: جعفر خمامی‌زاده، تاریخچه‌ی آموزش و پرورش گیلان از اواخر دوره‌ی قاجاریه تا امروز ، ص ۱۱۹
مأخذ: https://t.me/guilan_ghadim
پی‌نوشت‌ها:
[۱] سالنامۀ فرهنگ شهرستان رشت و حومه (۱۳۳۶-۱۳۳۷)، ص۱۱۴
[۲] جعفر خمامی‌زاده. تاریخچه‌ی آموزش و پرورش گیلان از اواخر دوره‌ی قاجاریه تا امروز. تهران: سنا، ۱۳۸۴، ص۱۱۲
[۳] همان، ص ۹۵
[۴] عیسی صدیق. یادگار عمر: خاطراتی از سرگذشت دکتر عیسی صدیق. ج۱. چ۲. تهران: ۱۳۴۰، ص۱۹۶
[۵] همان، ص۲۰۰
[۶] جعفر خمامی‌زاده، تاریخچه‌ی آموزش و پرورش گیلان از اواخر دوره‌ی قاجاریه تا امروز، ص ۷۸-۹۴
[۷] سالنامۀ فرهنگ شهرستان رشت و حومه (۱۳۳۶-۱۳۳۷)، ص۳۸
[۸] رک: «ت‍اری‍خ‍چ‍ه احداث مدارس و م‍راک‍ز آموزش ع‍ال‍ی درش‍ه‍رس‍ت‍ان‍ه‍ا و وضعیت آث‍ار تاریخی و معماری آن‍ه‍ا»، سند مرکز اسناد ملی ایران، ۱۳۱۵، سند شمـ ۲۹۷۱۵۶۴۹
[۹] «گزارش احداث ساختمان دبیرستان در اراضی جنوب شرقی خیابان پهلوی در رشت»، سند مرکز اسناد ملی ایران، ۱۳۱۴، سند شمـ ۲۹۷۳۰۶۸۱، ص۲
[۱۰] سالنامۀ دبیرستان شاهپور (۱۳۲۱-۱۳۲۲)، ص۲۳
[۱۱] «گزارش احداث ساختمان دبیرستان در اراضی جنوب شرقی خیابان پهلوی در رشت»، سند مرکز اسناد ملی ایران، ۱۳۱۴، سند شمـ ۲۹۷۳۰۶۸۱، ص ۱و۲و۳
[۱۲] رک: عیسی صدیق، یادگار عمر: خاطراتی از سرگذشت دکتر عیسی صدیق، ج۱، ص۱۹۹؛ جعفر خمامی‌زاده، تاریخچه‌ی آموزش و پرورش گیلان از اواخر دوره‌ی قاجاریه تا امروز، ص ۹۶
[۱۳] این نام در این سند به‌شکل «شولز» نوشته شده است. «گزارش احداث ساختمان دبیرستان در اراضی جنوب شرقی خیابان پهلوی در رشت»، سند مرکز اسناد ملی ایران، ۱۳۱۴، سند شمـ ۲۹۷۳۰۶۸۱، ص۲
[۱۴] سالنامۀ فرهنگ شهرستان رشت و حومه (۱۳۳۶-۱۳۳۷)، ص ۱۰۸-۱۱۰ و۱۱۵
[۱۵] «گزارش احداث ساختمان دبیرستان در اراضی جنوب شرقی خیابان پهلوی در رشت»، سند مرکز اسناد ملی ایران، ۱۳۱۴، سند شمـ ۲۹۷۳۰۶۸۱، ص ۵
[۱۶] سالنامۀ فرهنگ شهرستان رشت و حومه (۱۳۳۶-۱۳۳۷)، ص ۵۸
[۱۷] «گزارش احداث ساختمان دبیرستان در اراضی جنوب شرقی خیابان پهلوی در رشت»، سند مرکز اسناد ملی ایران، ۱۳۱۴، سند شمـ ۲۹۷۳۰۶۸۱، ص ۵.
[۱۸] سالنامۀ دبیرستان شاهپور رشت (۱۳۲۱-۱۳۲۲)، ص۱۹
[۱۹] جعفر خمامی‌زاده، تاریخچه‌ی آموزش و پرورش گیلان از اواخر دوره‌ی قاجاریه تا امروز، ص ۱۳۱
مهسا پور‌احمد:
«مسجد سنجیده‌ی قزوین: کارکرد و زمان ساخت» | لیلا قاسمی، زهره تفضلی
اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد ژرژ فردریش کروزر | نخستین نشست از سلسله نشست‌های سهراب
ایران‌شناسی در قلمرو زبان آلمانی (دو گزارش تاریخی) | رودیگر اشمیت، مانفرد لورنتس
تاریخ هنر و نهادهایش: بنیادهای یک رشته (۱) | پاره‌ای دیگر از کتاب‌نگاشت توضیحی نظریه‌های تاریخ معماری و هنر
مهرداد قیومی بیدهندی
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
