مطلع الشمس در سال ۱۳۰۰ ه.ق. توسط محمدحسن خان مقدم (صنیع الدوله، اعتمادالسلطنه) از رجال نامدار عصر ناصرالدین شاه نگاشته شده است. اعتمادالسلطنه کتاب‌های بسیاری در تاریخ و جغرافیای ایران به رشته تحریر در آورده است. وی همچنین نگارش سفرنامه‌های ناصرالدین شاه به مشهد، عتبات و فرنگ را نیز بر عهده داشته است.

مطلع الشمس در سه جلد نگاشته شده است که جلد دوم آن در وصف مشهد، آثار و ابنیه، بزرگان و مفاخر آن است و همچنین فهرست منظمى از کتاب هاى آستان قدس رضوى را در بردارد. علاوه بر نسخه خطی و اصل این اثر، نخستین چاپ آن در سال هاى ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۳ ه.ق. هنگامى که اعتمادالسلطنه، تصدى امور وزارت انطباعات را عهده دار بود، صورت پذیرفت. یک نسخه چاپی آن توسط انتشارات پیشگام در سال ۱۳۶۲ و با مقدمه محمد پیمان در یک مجلد منتشر شده است نسخه دیگری از این اثر به سال ۱۳۶۲ در دو جلد رحلی (جمعاً در ۱۴۴۱ صفحه) توسط انتشارات فرهنگسرا (یساولی) و با اهتمام، مقدمه و فهارس تیمور برهان لیمودهی منتشر شده است که عنوان کامل مطلع الشمس، تاریخ ارض اقدس و مشهد مقدس؛ در تاریخ و جغرافیای مشروح بلاد و اماکن خراسان را بر خود دارد.

در زمان تألیف اثر (۱۳۰۰ ه.ق- ۱۲۶۱ ه.ش) ، مشهد دارای شش محله بوده است که اعتماد السلطنه حمام های شهر را به تفکیک محلات چنین بر شمرده است:  

- حمام‌های شهر مشهد از دروازه خیابان علیا تا باغ میرزا، دو باب حمام است؛ یکی حمام مقبره و دیگری حمام میرزا ذبیح الله. (جمعاً ۲ باب)

- حمام‌های محله نوقان عبارت است از حمام میرزا ابراهیم (در حاشیه خیابان علیا) و حمام شجاع الدوله (در کوچه پشت خیابان) و حمام متولی و حمام آغاچه (مشهور به حمام حضرت). حمام صاحبکار و حمام باغ. حمام شاهوردی خان و حمام حاجی رستم کرد و حمام حاجی صفر که دو باب است [منظور، حمام دوقلو می‌باشد]. (جمعاً ۹ باب)

- حمام‌های محله خیابان سفلی، چهار باب است؛ حمام حاجی میرزا هاشم، حمام حسینقلی، حمام حاجی ابراهیم، حمام میرزایی. (جمعاً ۴ باب)

- از محله سراب تا چهارباغ محله، هشت باب حمام است؛ حمام پاچنار (در حاشیه خیابان)، حمام کهنه سراب، حمام معتمد التولیه (حاجی میرزا بابا مستوفی آستانه مقدسه)، حمام دمِ بازارچه سراب، حمام حاجی هاشم خان، حمام میر علم خان، حمام سهام الدوله، حمام سالار، حمام حاجی آقا جان (در حاشیه خیابان). توجه شود که اعتمادالسلطنه تعداد حمام‌های این محله را هشت باب ذکر کرده ولی از ۹ باب حمام نام برده است. (جمعاً ۹ باب)

- محله سرسوق، شش حمام دارد؛ حمام سالار بهادر، حمام مؤتمن السلطنه، حمام شاه، حمام سرسوق، حمام کوچک، حمام میرزا، حمام کرد حسام الدین. باز هم عنایت شود که اعتمادالسلطنه تعداد حمام‌های سرسوق را شش باب ذکر کرده اما از هفت باب حمام اسم برده است. (جمعاً ۷ باب)

- محله عیدگاه، هشت حمام دارد؛ حمام پاچنار، حمام امام جمعه (در حاشیه خیابان سفلی)، حمام دمِ تپه خاک، حمام عباسقلی خان، حمام کوچه کربلا، حمام هادی خان قرائی، حمام جدیدها، حمام درب دروازه عیدگاه. (جمعاً ۸ باب)

ــــــــــــــــــــــــــــــــ

*این مجموعه مطالب با همراهی سرکار خانم دکتر سپیده موسوی تهیه شده است. از همراهی ایشان سپاسگزاری می‌شود.