عیش و خرمی شهر صبایم آرزوست: نگاهی بر گذشته‌ی باغ‌های راه شمیران، از عشرت‌آباد تا خرم‌آباد(۲)* مهسا پوراحمد *در بخش اول یادداشت، از اقدامات شهرداری در سال ۴۸ و ۴۹ برای خرید باغ قیطریه و تبدیلش به پارکی برای مردم گفتیم و از پیشنهادی این‌چنین درباره‌ی تبدیل باغ عشرت‌آباد به باغی عمومی. از مزایای عمومی‌شدن عشرت‌آباد و منافعی که برای محله‌ی باغ صبا دارد گفتیم و به تاریخچه‌ی باغ صبا پرداختیم و از باغ‌های همسایه‌‌اش یاد کردیم. اکنون برسیم به عشرت‌آباد و عیش‌آباد و قصر قاجار. باغ عشرت‌آباد به همت و زیر نظر محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، در اراضی شرقی جاده‌ی شمیران (خیابان شریعتی)، و بنا بر اقوال، بر اراضی راه قدیمی‌تر شمیران بنا شد که آغازش دروازه شمیران بود و پایانش قصر قاجار.[۱۰] عشرت‌آباد که با عنوان «پارک دولتی» نیز شناخته می‌شد، بنا به گفته‌ی اعتمادالسلطنه مجموعه‌ای بود از «عمارات بدیع و ابنیه‌ی رفیع و کاخ‌های وسیع و کوشک‌های صنیع».[۱۱] این باغ در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است و تا به امروز باقی است؛ هرچند که بخشی از عماراتش در جریان تصرفات ارتش آسیب دید یا از بین رفت. این باغ را مظفرالدین‌شاه در سال ۱۳۲۴ق، به همراه مقداری از اراضی جنوبی و شرقی‌اش که مجموعاً در آن زمانْ محدوده‌ی عشرت‌آباد نامیده می‌شد، به پسرش میرزا ابوالفتح‌خان سالارالدوله واگذار کرد.[۱۲] با روی کارآمدن دودمان پهلوی، باغ به همراه عمارت و منزل سالارالدوله به تصرف ارتش درآمد. فرزند سالارالدوله در پی بازگرداندن باغ و ملک پدری‌اش بود که راه به جایی نبرد.[۱۳] این باغ سال‌هاست که در تصرف ارتش است؛ یعنی از زمان روی کار آمدن رضاشاه، که به آن می‌گفتند محوطه‌ی لشکر عشرت‌آباد.[۱۴] در دهه‌ی چهل هم که آقای سلیمی‌پور درخواستش را در انجمن شهر مطرح کرد، محدوده‌ای نظامی بود.[۱۵] در امتداد شمالی عشرت‌آباد و تقریباً روبه‌روی باغ صبا، باغ عیش‌آباد قرار داشت؛ البته در وسعتی کمتر. به اندازه‌ی دیگر باغ‌های نامبرده‌ی مجاورش عمر نکرد و در مقایسه با آنها، ناشناخته‌تر و غریب‌تر ماند. دوستعلی‌خان معیرالممالک نوشته که این باغ در عهد ناصرالدین‌شاه و در حدود سال ۱۳۰۹ق، میان عشرت‌آباد و قصر قاجار برپا شد.[۱۶] از طرف دیگر، مخبرالسلطنه در دورهی پهلوی اول مدعی شد که این باغ و عمارتش در زمان ناصرالدین‌شاه مرمت شد و حتی بعضی بخش‌های مخروبه‌اش نیز حتی تا همان دورهی پهلوی اول برجا بود.[۱۷] کتابچه‌ی قبالجات خزانه‌ی سلطنتی اما سخنی دیگر می‌گوید. در این کتابچه از «عیش‌آباد»ی در تهران نام برده می‌شود که از دفاتر نادرشاهی استخراج شده و حاکی است از اینکه قریه‌ای بوده با ساکنان کوچک و بزرگ و مزرعه.[۱۸] شاید ناصرالدین‌شاه در همین خالصه‌ی قدیم باغ عیش‌آباد را احداث یا تعمیر کرد؛ آن هم با سیما و شیوه‌ای جدید در مقایسه با باغ‌های هم‌عصرش.[۱۹] بخش‌هایی از عیش‌آباد همراه با قسمتی از اراضی مجاورش، طی فرمانی از طرف ناصرالدین‌شاه در سال ۱۳۱۳ق به پنج نفر از «خانزادان» ناصرالدین‌شاه از جمله محمدحسن میرزا معتضدالسلطنه، مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله، حسین خان باشی (شبل‌السلطنه)، خان خانان (مهدی قلی‌خان مخبرالسلطنه) و محمدباقرخان اعتمادالسلطنه الی‌الابد واگذار شد تا آبادش کنند.[۲۰] معمولاً هرگاه واگذاری با چنین منظوری صورت می‌گرفت، اراضی واگذارشده تفکیک و به سکونت افراد درمی‌آمد. عیش‌آباد و حوالی‌اش نیز بارها دست‌به‌دست شد و از این موضوع مستثنا نبود؛ چنانکه در پهلوی اول تشخیص مالکان هر قطعه از این زمین سخت و با اگر و اما همراه بود و زمینه را برای ثبت اراضی به اسامی گوناگون فراهم می‌کرد. بخشی از این اراضی را (غالباً اراضی مجاور ضلع شرقی جاده‌ی شمیران) پسر محمدباقرخان اعتمادالسلطنه، میرزا حسین‌خان اعتمادمقدم در دهه‌ی ۱۳۱۰ش به نام خود ثبت کرد[۲۱] و بخش بزرگتر دیگر را سرهنگ پاشاخان مبشر.[۲۲] در این بین کلیمیان نیز در این قطعه صاحب زمین بودند و شدند.[۲۳] حضور کلیمیان در عیش‌آباد پرسابقه است و هنوز هم این محله تعدادی از ساکنان کلیمی خود، کنیسه‌‌ی خیابان مقدم، و پارچه‌فروش‌های کلیمی خیابان پلیس و ... را حفظ کرده است. عیش‌آباد به‌مرور یا طی خرید و فروش و اجاره یا طی تصرفات عده‌ای تفکیک شد و به فروش رفت و نام و نشانی از اینکه زمانی باغی در آن بود نماند. صرفاً می‌توان موقعیت حدودی قرارگیری‌اش را با توجه به اراضی متصرفی مبشر، و موقعیت حدودی خود باغ را با توجه به یک کروکی نه‌چندان دقیق از ۱۳۳۰ق مشاهده کرد.
جاده‌ی شمیران را که بالا می‌رفتی، بعد از عیش‌آباد می‌رسیدی به قصر قاجار، که بخشی از آن روبه‌روی باغ صبا قرار داشت. قصر قاجار ساخته‌ی فتحعلی‌شاه بود و بر زمینی احداث شد که قریه‌ای بود به نام خرم‌آباد و بوستانی داشت با نام «بستان خرم‌آباد» و قنات و مجاری آبی فراوان داشت و حد شرقی‌اش نزدیک اراضی حشمتیه بود.[ ۲۴] فتحعلی‌شاه آن را در سال ۱۲۱۴ق از آقا محمدجعفر تاجر خرید [۲۵] و بر بخشی از آن قصر قاجار را بنا کرد. این قصر را در بسیاری از تصاویر و نقاشی‌های قاجاری از تهران دیده‌ایم؛ اما قصر قاجار فقط همان عمارت نبود؛ ردیف ردیف درختان گوناگون و بوته‌های گل سرخ و یاس هم بود که همراه با نوای زنان نوازنده، از زنان شاه و شاهزاده‌خانم‌های اشرافی در بعضی روزها میزبانی می‌کرد.[۲۶] اما در این باغ همیشه هم صدای ساز و آواز زنان به گوش نمی‌رسید و گاه صدای اردوی قزاق‌ها در زمین شمالی مجاورش غالب‌تر بود. [۲۷] این چهره‌ی نظامی که در عهد ناصری به این محدوده تحمیل شد، با به پایان رسیدن سلطنت قاجارها و به قدرت رسیدن رضاشاه پررنگ‌تر هم شد. این باغ نیز همچون عشرت‌آباد به تصرف ارتش درآمد. بخش شمالی‌اش مصروف نیازهای ارتش شد و بخش جنوبی‌اش نیز در سال ۱۳۰۶ش، به اداره‌ی شهربانی برای ساخت زندان واگذار شد و به مرور در بافتِ رو به گسترش پیرامونش جایش را محکم کرد.[۲۸] موقعیت این باغ‌ها در ابتدای راه شمیران و شیب ملایمی که پس از خروج از حصار ناصری محسوس می‌شد، ابتدای جاده را پیش‌گفتار درخوری برای ادامه‌ی راه و مقصد، یعنی شمیران، می‌ساخت. به‌خصوص که در کنار باغ‌های شخصی اعیانی، افرادی دیگر هم می‌توانستند در بخشی از این فضا سهیم باشند؛ قهوه‌خانه‌ی اعتمادالسلطنه در جوار قصر قاجار این امکان را فراهم می‌کرد.[۲۹] این قهوه‌خانه که از عهد ناصری برجا بود و به‌واسطه‌ی موقعیتش یحتمل پاتوقی اعیانی هم بود، طبیعتاً تنها قهوه‌خانه‌ی مجاور راه شمیران نبود. اما حضورش در آن نقطه، گشاده‌رویی جاده و انحصاری نبودنش را می‌نمایاند. آنچه گفتیم مختصری از شهر صبا بود و باغش و باغ‌های مجاورش. خیلی وقت است که برای تصور گذشته‌ی محدوده‌های شهر، چاره‌ای جز «گفتن» یا در بهترین حالت، دیدن تصاویر قدیم نمانده؛ چون آثاری کالبدی هم از ایشان باقی نمانده. به راستی اگر امروز کسی بخواهد گذشته‌ی باغ صبا را تجربه کند، چه چاره‌ای دارد؟ خودش که دیگر نیست. در این بین چرا جایی همچون باغ عشرت‌آباد، که تنها باغ قدیمی این محله در جوار جاده‌ی شمیران است، به مردم رو نمی‌کند؟ آیا این شهر زمین دیگری برای جا دادن پادگان ندارد که از معدود باغ‌های باقی‌مانده‌‌اش چنین بهره‌ای می‌برند؟ آیا سال‌ها بعد قرار است از نبودن باغ عشرت‌آباد هم بنالیم و دنبال باغ باقی‌نمانده‌ای در آن حوالی باشیم که بتواند اندکی عشرت‌آباد را در ذهنمان تداعی کند؟
پی‌نوشت‌ها: [۱۰] محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران در دورهی پادشاهی ناصرالدین‌شاه ( المآثر و الآثار). به کوشش ایرج افشار. ج۱. تهران: اساطیر، ۱۳۶۳، ص۸۵. درباره‌ی راه قدیم شمیران رک: «رس‍ی‍دگ‍ی به وض‍ع‍ی‍ت م‍ال‍ک‍ی‍ت و ادع‍اه‍ای مطرح شده درخ‍ص‍وص اراضی زندان قصر ، پادگان ع‍ش‍رت آب‍اد و ع‍ب‍اس آب‍اد و ض‍راب‍خ‍ان‍ه تهران و شمیران». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۳۰۷۹۶، ص۲۴۳ [۱۱] محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران در دورهی پادشاهی ناصرالدین‌شاه ( المآثر و الآثار)، ص۸۵؛ «کارت پستال‌هایی با تصاویر کاخ‌ها و عمارت‌های سلطنتی و شخصی». مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۹۹۹۲۵۳۳۲۶ [۱۲] «اع‍ت‍راض اب‍وال‍ف‍ت‍ح میرزا سالارالدوله بر ثبت اراضی واق‍ع در ع‍ش‍رت آب‍اد ت‍وس‍ط وزارت دارائ‍ی». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۳۰۳۹۰۰. تهران، ۱۳۳۶ [۱۳] همانجا [۱۴] همانجا [۱۵] به گواه نقشه‌های دهه‌ی چهل و پنجاه. رک: تهران‌نگاری: بانک نقشه‌ها و عناوین مکانی تهران قدیم. به کوشش رضا شیرازیان. تهران: دستان، ۱۳۹۵، ص۳۳۲و۴۳۳ [۱۶] دوستعلی‌خان معیرالممالک. یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱، ص۴۸ [۱۷] «رون‍وش‍ت ت‍ص‍وی‍ب‍ن‍ام‍ه ه‍ی‍ات وزی‍ران : خرید اراضی سلطنت آب‍اد و اق‍دس‍ی‍ه از وراث محمدحسن میرزا قاجار، ج‍ل‍وگ‍ی‍ری از ثبت اراضی ع‍ش‍رت آب‍اد ت‍وس‍ط اش‍خ‍اص». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۳۰۱۹۱۶. تهران، ۱۳۲۰-۱۳۲۷، ص۱۵۴ [۱۸] کتابچه‌ی قبالجات خزانه‌ی مبارکه، املاک حاج میرزا آقاسی، خالصه‌جات و موقوفات دیوان اعلی. به کوشش بهمن بیانی و منصوره اتحادیه. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۷، ص۴۹۰ [۱۹] دوستعلی‌خان معیرالممالک. یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱، ص۴۸ [۲۰] «سواد فرمان و رأی محکمه ابتدایی تهران مربوط به ورثه اعتمادالسلطنه». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۹۹۹۴۰۴۶۸. تهران، ۱۳۱۰. ۱۳۱۲.۱۳۱۳. ۱۳۱۵. ۱۳۲۵ [۲۱] «اع‍طای اج‍ازه ت‍اس‍ی‍س دب‍س‍ت‍ان طور س‍ی‍ن‍ا به انجمن کلیمیان تهران». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۹۷۱۴۲۱۶. تهران، ۱۳۴۵، ص۱۸ [۲۲] «رس‍ی‍دگ‍ی به وض‍ع‍ی‍ت م‍ال‍ک‍ی‍ت و ادع‍اه‍ای مطرح شده درخ‍ص‍وص اراضی زندان قصر ، پادگان ع‍ش‍رت آب‍اد و ع‍ب‍اس آب‍اد و ض‍راب‍خ‍ان‍ه تهران و شمیران». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۳۰۷۹۶، ص۳۵۹و۶۰۲ [۲۳] «رون‍وش‍ت ت‍ص‍وی‍ب‍ن‍ام‍ه ه‍ی‍ات وزی‍ران : خرید اراضی سلطنت آب‍اد و اق‍دس‍ی‍ه از وراث محمدحسن میرزا قاجار، ج‍ل‍وگ‍ی‍ری از ثبت اراضی ع‍ش‍رت آب‍اد ت‍وس‍ط اش‍خ‍اص». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۳۰۱۹۱۶. تهران، ۱۳۲۰-۱۳۲۷، ص۱۴۸ [۲۴] «رس‍ی‍دگ‍ی به وض‍ع‍ی‍ت م‍ال‍ک‍ی‍ت و ادع‍اه‍ای مطرح شده درخ‍ص‍وص اراضی زندان قصر ، پادگان ع‍ش‍رت آب‍اد و ع‍ب‍اس آب‍اد و ض‍راب‍خ‍ان‍ه تهران و شمیران». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۳۰۷۹۶، ص۲۵۵و ۳۵۲ [۲۵] کتابچه‌ی قبالجات خزانه‌ی مبارکه، املاک حاج میرزا آقاسی، خالصه‌جات و موقوفات دیوان اعلی. به کوشش بهمن بیانی و منصوره اتحادیه. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۷، ص۶۲و۳۲۷ [۲۶] مسعود نوربخش. تهران به روایت تاریخ. ج ۱. تهران: نشر علم، ۱۳۸۱، ص۳۹۰ [۲۷] نقشه‌ی دارالخلافه تهران در سال ۱۳۰۸ق را بنگرید. رک: تهران‌نگاری، به کوشش رضا شیرازیان، ص۲۸ [۲۸] «رس‍ی‍دگ‍ی به وض‍ع‍ی‍ت م‍ال‍ک‍ی‍ت و ادع‍اه‍ای مطرح شده درخ‍ص‍وص اراضی زندان قصر ، پادگان ع‍ش‍رت آب‍اد و ع‍ب‍اس آب‍اد و ض‍راب‍خ‍ان‍ه تهران و شمیران». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۲۳۰۷۹۶، ص۲۳۹ [۲۹] «سواد فرمان و رأی محکمه ابتدایی تهران مربوط به ورثه اعتمادالسلطنه». سند مرکز اسناد کتابخانه‌ی ملی ایران. شمـ ۹۹۹۴۰۴۶۸. تهران، ۱۳۱۰. ۱۳۱۲.۱۳۱۳. ۱۳۱۵. ۱۳۲۵. برای مشاهده‌ی بخش اول این یادداشت به پیوند زیر مراجعه کنید:
مهسا پوراحمد:
«مسجد سنجیده‌ی قزوین: کارکرد و زمان ساخت» | لیلا قاسمی، زهره تفضلی
اسطوره و اسطوره‌شناسی نزد ژرژ فردریش کروزر | نخستین نشست از سلسله نشست‌های سهراب
ایران‌شناسی در قلمرو زبان آلمانی (دو گزارش تاریخی) | رودیگر اشمیت، مانفرد لورنتس
تاریخ هنر و نهادهایش: بنیادهای یک رشته (۱) | پاره‌ای دیگر از کتاب‌نگاشت توضیحی نظریه‌های تاریخ معماری و هنر
مهرداد قیومی بیدهندی
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
