کتاب تکیهدولت؛ از بودن و نبودن، در مورد حیات و از میان رفتن تکیهدولت است. علیرضا قاسم‌خان با روش تاریخ‌نگاری و در یک مسیر خطی، تاریخ این بنا را بین دو نقطۀ ساخت و خرابی شرح می‌دهد. این تاریخ هم صور مادی بنا و هم وقایع تاریخی اجتماعی رخ داده در این بنا را دربر می‌گیرد.
نویسنده در این کتاب پس از شرح مختصری از اوضاع سیاسی و اجتماعی دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار و وضع تهران دورۀ ناصری، خیلی کوتاه نگاهی به آیین تعزیه و تعزیه‌خوانی می‌اندازد. سپس از مکان قرارگیری تکیهدولت بر روی نقشۀ مسیو کرشیش و عبدالغفار و چرایی ساخت آن به فرمان ناصرالدین‌شاه می‌گوید. آن‌گاه به مسئلۀ حضور جهان‌گردان و خارجیان در آیین تعزیه، در خلال توصیفات مشروح در منابع درجه اول می‌پردازد. پس از آن در جهت رفع شبهۀ موجود در شباهت طرح ساختمان این بنا با آلبرت‌هال لندن شواهدی عرضه می‌کند. سازندگان بنا را معرفی می‌کند، بیوگرافی مختصری از آنها عرضه می‌کند و توصیفات موجود در منابع را در مورد آنها بازگو می‌کند. پس از این بخش‌ها به سراغ معماری بنای تکیهدولت می‌رود. در این زمینه موضوع چادر سقف آن، نسبت معماری آن با معماری ایرانی و موسیقی و آواز را شرح می‌دهد.
نویسنده در این مرحله از معین‌البکاء به مثابۀ یکی از تعزیه‌گردانان آن زمان نام می‌برد و مطالبی در خصوص تعزیۀ او در تکیهدولت از منابع می‌آورد. پس از آن به سکوی مرکزی تکیهدولت به مثابۀ عنصر کلیدی در اجرای آیین تعزیه، منبر و روشنایی آن اشاره و چگونگی اعلان برنامه‌ها در تکیهدولت را بر اساس اسناد موجود عرضه می‌کند. پس از آن محتوای متنی روی علم‌های تکیهدولت و محل نگهداری آنها را عنوان می‌کند. از حیوانات وحشی در تکیهدولت، دخل و خرج تکیهدولت می‌گوید. سپس به تحولات آیین تعزیه و نمایش ایرانی در تکیهدولت و ظهور زمینه‌های تئاتر ایرانی می‌پردازد. نسخ خطی تعزیه‌های تعزیه‌گردان‌های تکیهدولت را شرح می‌دهد. آن‌گاه متنِ نامۀ معین‌البکاء به صمصام‌السلطنه را در جریان تعطیلی تعزیه، به بهانۀ برقراری حکومت نظامی در پایتخت در پی دستور دستگیری محمدعلی‌شاه می‌آورد.
بعد از آن تکیهدولت را در دوران پس از ناصرالدین‌شاه توصیف می‌کند. برای این منظور از سه واقعۀ مهم در تکیهدولت نام می‌برد. در آخر نیز به عکاسی از تکیهدولت و شرح این بنا در روزنامۀ شرف، همچنین این بنا در نقاشی کمال‌الملک و کارت‌پستال‌های با محتوای تکیهدولت می‌پردازد. درانتهای کتاب نیز نویسنده حاصل گفت‌وگوی خود را با دکتر مهرداد قیومی، میر علیرضا میرعلی‌نقی وغلامسین دولت‌آبادی به ترتیب در قالب سه پیوست با عنوان‌های «تأملی تاریخی در معماری تکیهدولت و فراز و فرود آن»، «تکیهدولت و موسیقی ایرانی»، «تکیهدولت، آغازگاه تئاتر ایران»، می‌آورد. مجموع این مطالب که نویسنده سعی کرده است آنها را از منابع درجه اول شامل خاطرات، اسناد و منابع تصویری گردآوری کند، می‌تواند شواهدی در بحث حول مباحث مختلف مربوط به تکیهدولت در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
کتاب تکیهدولت؛ از بودن و نبودن، در مورد حیات و از میان رفتن تکیهدولت است. علیرضا قاسم‌خان با روش تاریخ‌نگاری و در یک مسیر خطی، تاریخ این بنا را بین دو نقطۀ ساخت و خرابی شرح می‌دهد. این تاریخ هم صور مادی بنا و هم وقایع تاریخی اجتماعی رخ داده در این بنا را دربر می‌گیرد.
نویسنده در این کتاب پس از شرح مختصری از اوضاع سیاسی و اجتماعی دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار و وضع تهران دورۀ ناصری، خیلی کوتاه نگاهی به آیین تعزیه و تعزیه‌خوانی می‌اندازد. سپس از مکان قرارگیری تکیهدولت بر روی نقشۀ مسیو کرشیش و عبدالغفار و چرایی ساخت آن به فرمان ناصرالدین‌شاه می‌گوید. آن‌گاه به مسئلۀ حضور جهان‌گردان و خارجیان در آیین تعزیه، در خلال توصیفات مشروح در منابع درجه اول می‌پردازد. پس از آن در جهت رفع شبهۀ موجود در شباهت طرح ساختمان این بنا با آلبرت‌هال لندن شواهدی عرضه می‌کند. سازندگان بنا را معرفی می‌کند، بیوگرافی مختصری از آنها عرضه می‌کند و توصیفات موجود در منابع را در مورد آنها بازگو می‌کند. پس از این بخش‌ها به سراغ معماری بنای تکیهدولت می‌رود. در این زمینه موضوع چادر سقف آن، نسبت معماری آن با معماری ایرانی و موسیقی و آواز را شرح می‌دهد.
نویسنده در این مرحله از معین‌البکاء به مثابۀ یکی از تعزیه‌گردانان آن زمان نام می‌برد و مطالبی در خصوص تعزیۀ او در تکیهدولت از منابع می‌آورد. پس از آن به سکوی مرکزی تکیهدولت به مثابۀ عنصر کلیدی در اجرای آیین تعزیه، منبر و روشنایی آن اشاره و چگونگی اعلان برنامه‌ها در تکیهدولت را بر اساس اسناد موجود عرضه می‌کند. پس از آن محتوای متنی روی علم‌های تکیهدولت و محل نگهداری آنها را عنوان می‌کند. از حیوانات وحشی در تکیهدولت، دخل و خرج تکیهدولت می‌گوید. سپس به تحولات آیین تعزیه و نمایش ایرانی در تکیهدولت و ظهور زمینه‌های تئاتر ایرانی می‌پردازد. نسخ خطی تعزیه‌های تعزیه‌گردان‌های تکیهدولت را شرح می‌دهد. آن‌گاه متنِ نامۀ معین‌البکاء به صمصام‌السلطنه را در جریان تعطیلی تعزیه، به بهانۀ برقراری حکومت نظامی در پایتخت در پی دستور دستگیری محمدعلی‌شاه می‌آورد.
بعد از آن تکیهدولت را در دوران پس از ناصرالدین‌شاه توصیف می‌کند. برای این منظور از سه واقعۀ مهم در تکیهدولت نام می‌برد. در آخر نیز به عکاسی از تکیهدولت و شرح این بنا در روزنامۀ شرف، همچنین این بنا در نقاشی کمال‌الملک و کارت‌پستال‌های با محتوای تکیهدولت می‌پردازد. درانتهای کتاب نیز نویسنده حاصل گفت‌وگوی خود را با دکتر مهرداد قیومی، میر علیرضا میرعلی‌نقی وغلامسین دولت‌آبادی به ترتیب در قالب سه پیوست با عنوان‌های «تأملی تاریخی در معماری تکیهدولت و فراز و فرود آن»، «تکیهدولت و موسیقی ایرانی»، «تکیهدولت، آغازگاه تئاتر ایران»، می‌آورد. مجموع این مطالب که نویسنده سعی کرده است آنها را از منابع درجه اول شامل خاطرات، اسناد و منابع تصویری گردآوری کند، می‌تواند شواهدی در بحث حول مباحث مختلف مربوط به تکیهدولت در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
قاسم‌خان، علیرضا. تکیهدولت؛ از بودن و نبودن. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۹۷.
جستار چهارم از پنج جستار در باب نقش معماری و شهر در رمان یوسف‌آباد، خیابان سی‌وسوم، نوشته‌ی سینا دادخواه [۴] | نازنین عارف‌کیا
گزیده‌ی متن؛ به مناسبت روز سعدی
گزیده‌ی متن؛ به مناسبت روز سعدی
«زنان و صنعت ساختمان در بریتانیا و ایرلند عصر جرجی» | کانر لوسی
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
