چهارطاقی ــ بنایی گنبددار، متشکل از گنبدی نشسته بر قاعدۀ مربعی که بر چهار طاق متکی است ــ از واحدها یا الگوهای کالبدی است که سده‌ها به صور گوناگون در معماری ایران حضور داشته است. گاهی این واحد به صورت بسیط و منفرد ظاهر شده و گاهی با واحدهای کالبدی دیگری ترکیب شده است. گونه‌ای از آثار معماری است که قرن‌ها در تاریخ معمای ایران حضور داشته است. از مهم‌ترین دوره‌های تداول چهارطاقی دورۀ ساسانیان است. از این دوره، هم آثاری از چهارطاقی منفرد به‌جا مانده است و هم چهارطاقی ترکیب‌شده با واحدهای دیگری محیط بر آن.
فاطمه گلدار در این تحقیق اقسام چهارطاقی‌های ساسانی را از منظر معماری و با توجه به سیاق (کانتکست) تاریخی و فرهنگی ایرانِ ساسانی بررسی کرده است. از آنجا که گذشت زمانی طولانی از دورۀ ساسانیان و متروک و ویران شدن شمار بسیاری فهم کارکرد و معنای آنها را برای ما دشوار کرده است، امروزه دانشوران کارکردهای متفاوتی را ــ چون آتشکده، معبد، مقبره، علامت و نشانۀ راه، محل خبر رسانی با دود و آتش، و تقویم نجومی ــ به آنها نسبت می‌دهند. این سؤال مطرح است که به راستی کارکرد اصیل چهارطاقی‌ها چیست؟ کدام یک از کارکردهای مفروض اصالت دارد؟ و آیا کارکرد ابنیۀ چهارطاقی به موارد یادشده محدود می‌شود؟ برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها، محقق چهارطاقی‌های موجود را هم از حیث کالبدی و هم پیوندشان با سیاق تاریخی بررسی کرده و سپس به نقد آراء دانشوران در این باره پرداخته است. به این منظور، آثار چهارطاقی‌ها در ایران را بررسی میدانی کرده و نیز با بررسی منابع اولیه (منابع درجۀ اول، مانند کتیبه، سکه، نامه‌های تاریخی، متون دینی، تاریخ‌نامه‌ها، کتب جغرافیا، سفرنامه‌ها) و منابع ثانویه (منابع درجۀ دوم، یعنی آراء دانشوران معاصر در این باره) را بررسی و مطابقه کرده است.
این تحقیق شامل چهار فصل است. در فصل اول سابقۀ کاربرد واژه و صورت چهارطاقی بررسی شده است. در فصل دوم، نویسنده به شناسایی چهارطاقی‌های ایران و عرضۀ نتایج مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای پرداخته است. از نتایج جانبی این فصل جدولی از چهارطاقی‌های ساسانی و نیز نقشۀ پراکندگی آنها در سرزمین ایران است. فصل سوم به بررسی کالبدی چهارطاقی‌ها اختصاص دارد. نویسنده در این فصل به تحلیل کالبدی این بناها و تمهید مقدمه برای تحلیل کارکردی آنها پرداخته است. فصل چهارم به بررسی کارکردی چهارطاقی‌ها اختصاص دارد. در این فصل پس از مطالعۀ آثار دینی، فرهنگی و سیاسی جامعۀ ساسانی و شناسایی خواست‌ها و نیازهای آن با توجه به ویژگی‌های کالبدی چهارطاقی‌ها کارکردهای احتمالی آنها بررسی و آراء و اقوال موجود دربارۀ کارکرد چهارطاقی‌ها بررسی و نقد می‌شود.
فاطمه گلدار. «چهارطاقی ساسانی: جستجوی کالبد و معنا». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر مهرداد قیومی بیدهندی، استاد مشاور: ناصر نوروز‌زاده چگینی. شهریور ۱۳۸۸.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
