بسته به اینکه چه نظری دربارۀ کلمۀ دانستنی‌ها دارید یا خاطراتی که این کلمه، به واسطۀ مجلۀ دانستنی‌ها، در ذهنتان زنده می‌کند، به هر حال، خواندن این نوشته را شروع کردید؛ اگر عنوان چیز دیگری بود شاید این‌طور نمی‌شد. وقتی کسی این کلمه را در عنوان نوشته‌ای مي‌بیند یعنی قرار است نوشته‌ای ساده و کوتاه دربارۀ موضوعی بخواند که چیزهایی به دانسته‌هایش اضافه می‌کند و معمولاً این چیزها جالب، نامعمول و کمتردانسته‌شده است. آدم‌هایی که خواندن دانستنی‌ها را ادامه می‌دهند یا به دنبال این هستند که مقدار اندکی بر دانش عمومی خودشان اضافه کنند یا خودشان را در آن موضوع خاص علّامه مي‌دانند و به دنبال خطاهای بسیار محتمل آن دانستنی هستند. هر دوی اینها به هر حال روزی از آن دانستنی استفاده می‌کنند: اولی وقتی بحث آن موضوع پیش می‌آید دانستنی را از آستین درمی‌آورد و با گفتن «مي‌دانستید که...» همه را شگفت‌زده می‌کند و لابد کسانی را مبهوت بحر دانش خودش انگشت‌به‌دهان باقی می‌گذارد؛ دومی در همان موقعیت فرضی خطای آن دانستنی را از آستین درمی‌آورد و او هم با گفتن «آیا می‌دانستید که..» و دنبال کردن آن با توضیح عالمانه‌اش دربارۀ خطاها مهر تأییدی بر دانش «حقیقی» خودش خواهد زد.
یکی از چیزهایی که به قول معروف «دانستنی‌خورش ملس است» معماری است. معماری گذشته و به قولی آثار تاریخی هم برای این کار عالیست. البته که همۀ شهرهای ایران چنین پتانسیلی ندارد، مثلاً اگر کسی به شوشتر برود زیاد به دنبال دانستنی نخواهد بود چون خود شوشتر پر از آثار شگفت‌آور است و نیز شهرت کمتر شوشتر باعث می‌شود کسی به دنبال چیزهایی فراتر از آنچه همیشه شنیده نباشد. اما وقتی کسی به اصفهان یا شیراز می‌رود انتظار دارد بداند این بناهایی که کارت‌پستالشان را بارها دیده، در مسابقه‌های تلویزیونی موضوع سؤال بوده‌اند، مثلاً پل خواجویی که همه می‌دانند چه شکلی است چه چیزی فراتر از اینها دارد. مگر می‌شود پل خواجو فقط پلی باشد که بروند از رویش یا زیرش رد شوند یا در نهایت کسی زیر دهانه‌هایش بزند زیر آواز؟ آدم‌ها اینهمه بکوبند بیایند اصفهان که از روی پل رد شوند که هیچ چیز جالبی هم ندارد؟ نه! جای هیچ نگرانی نیست. اصفهانی‌های مهمان‌نواز شما را به دانستنی‌های پل خواجو مهمان می‌کنند:
ـ آیا می‌دانستید اگر در شب کنار یکی از شیرهای سنگی پل بایستید چشم‌های شیر مقابل می‌درخشد؟
ـ آیا می‌دانستید طرح لچکی‌های بالای دهانه‌های پایینی طرح فرش‌هایی است که در دورۀ شاه‌عباس در سرتاسر ایران بافته می‌شده و طرح لچکی‌های بالا طرح گلیم‌های همان دوره؟
ـ آیا می‌دانستید اگر در شب از کمی دورتر به دهانه‌های روشن پل خواجو نگاه کنید آن دهانه را مثل گنبد حرم امام رضا می‌بینید؟
ـ آیا می‌دانستید روی ستون‌های سنگی سمت شمال پل ابزارهایی که پل را با آنها ساخته‌اند حک شده و پل را فقط با همین دو ابزار ساخته‌اند؟
ـ آیا مي‌دانستید اگر کسی گوشۀ یکی از طاق‌های زیر پل بایستد و دیگری در طرف دیگر (قطری)، هر کدام آرام حرف بزنند دیگری به راحتی می‌شنود؟ و این برای این است که سربازان رسیدن شاه‌عباس را بدون فریاد زدن به سمت دیگر پل برسانند؟
ـ آیا می‌دانستید شکل پل خواجو مثل یک عقاب بوده است؟ دهانه‌های دو طرف شاه‌نشین بال‌های عقاب بوده‌اند و روی سر شاه‌نشین هم سر عقاب بوده است که به‌مرور زمان خراب شده و الآن چیزی از آن نمانده است؟
ـ آیا می‌دانستید اگر در زاویۀ درستی بایستید شمع‌های پل خواجو را خواهید دید؟ و اگر تا غروب آفتاب صبر کنید شمع روشن خواهد شد؟
...
دیدید که آمدن به اصفهان ارزشش را داشت؟ فقط تصور کنید اگر دانستنی‌های تمام آثار معماری گذشتۀ اصفهان را برایتان بگویم این سفر چه سفر بی‌نظیری خواهد شد!
قبل از اینکه این نوشته را شروع کنم کمی جستجو کردم تا ببینم به جز «دانستنی‌های پل خواجو» که خودم دیده بودم، با جستجویی سردستی، چه دانستنی‌های دیگری از معماری می‌توان یافت. یکی از چیزهایی که در وبلاگ‌های زیادی تکرار شده بود اینها بود:
آیا میدانید نام کهنترین مسجد ایران چیست و معماری آن از چه عناصر و ویژگی‌هایی برخوردار است؟
آیا میدانید طراحی و معماری بدیعترین و زیباترین بناهای قدیمی نیمه دوم قرن سیزدهم هجری کاشان که از ظرایف و دقایق چشمنوازی برخوردار هستند، بناهایی همچون خانه طباطباییها، خانه بروجردیها، خانه و کاروانسرای امینالدوله، توسط چه کسی انجام گرفته است؟
آیا میدانید تزیینات چهارگانه معماری دوره اسلامی ایران کدامند؟
آیا میدانید معماران ایرانی به چه صورت از کاشی یکرنگ در معماری این دوره استفاده کردهاند؟
به جز معماری گذشته، دانستنی دربارۀ معماری معاصر جهان نیز فراوان بود و همه با برچسب دانستنی‌های معماری. این عنوان‌ها را ببینید:
رازهایی دربارۀ موزۀ لوور
کدام شهرها بیشترین آسمان‌خراش‌ها را دارند؟
هشت نمونۀ زیبا از معماری الهام‌گرفته شده از گل و گیاه
طراحی عجیب پلی در پاریس
کشتی منحصر‌به‌فرد طراحی شده توسط زاها حدید
شهر شناور با الهام از سفره‌ماهی
آنچه در همۀ این دانستنی‌ها مشترک است این است که انگار لازم است چیزهایی پیدا کنیم که از آنها شگفت‌زده شویم. هر چه دور از ذهن‌تر بهتر! دانستنی‌های معماری معاصر بیشتر از جنس چیزهایی است که احساس کنیم به زودی رسیدن به دنیای فیلم‌های تخیلی ممکن است و دانستني‌های معماری گذشته از جنس چیزهایی که احساس کنیم پیشینیانمان انسان‌های دانا و دوراندیشی بوده‌اند که فراتر از زمانۀ خود می‌اندیشیده‌اند. در یک پل ساده چنان جزئیات و ریزه‌کاری‌هایی گنجانده‌اند که «مخ انسان سوت می‌کشد!».
در چند سال اخیر که بازار گردشگران خارجی رونق گرفته است بازار دانستنی‌ها هم رونق گرفته است. کافی است سری به میدان نقش جهان بزنید تا در هر گوشه‌ای بشنوید که کسی برای چند گردشگر داد سخن سر داده است که: «یو سی مای فِرِند، شاه‌عباس ...». نمي‌دانم این «دانستنی‌تراشی» برای آثار معماری از کجا می‌آید اما آنجایی دردآور است که حتی معماران هم از چیزهایی ابتدایی بی‌خبرند و این دانستنی‌ها را می‌خوانند و برای دیگران می‌فرستند، نه در پی اینند که بدانند شیخ‌بهایی معمار نبوده نه اینکه پل خواجو در دورۀ شاه‌عباس دوم ساخته شده و نه حتی به این فکر می‌کنند که در گذشتۀ طلایی صفوی‌شان نورپردازی شبانه‌ای در کار نبوده است!
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
