محلۀ دولت هم‌زمان با گسترش تهران در دورۀ ناصرالدین شاه در بخش شمال دارالخلافۀ ناصری به وجود آمد و بیشتر درباریان، اعیان و فرنگیان را در خود جای داد. این محله با محلات دیگر شهر فرق داشت و محملی برای استقرار نهادها و عناصر مدرن بود.
سمیرا فتحی در این تحقیق به دنبال آشکار کردن نسبت میان علل پیدایش محلۀ دولت و کیفیت سکونت در آن با اوضاع و احوال اجتماعی و فرهنگی تهران دورۀ ناصری است. برای انجام این پژوهش، اطلاعات را از منابع اولیۀ نوشتاری و تصویری گردآوری کرده و با مثلث‌بندیِ قراین و شواهد و همچنین تفسیر داده‌ها، روایتی واحد از چگونگی سکونت در محلۀ دولت به‌دست داده است.
این تحقیق دارای سه فصل است. در فصل اول، با عنوان شناخت محلۀ دولت، محقق به بازشناسی محلۀ دولت به مثابۀ پدیده‌ای در شهر تهران دورۀ ناصری می‌پردازد و اجزا و عناصر تشکیل‌دهندۀ آن را معرفی می‌کند. در فصل دوم، با عنوان علل پیدایش محلۀ دولت، به علت‌های موجدۀ محلۀ دولت می‌پردازد و همچنین درباب نیازها به علل عینی و اولیه، در باب خواست‌ها به علل ثانویه و غیرملموس، و در باب خیال و طرح گسترش به وجود خیال در توسعۀ مصادیق عینی آن درتهران دورۀ ناصری می‌پردازد. در فصل سوم، با عنوان کیفیت سکونت در محلۀ دولت، به چگونگی‌ها و کیفیت‌های عناصر معماری در محله و همچنین نسبت آن با زندگی و سکونت ساکنان می‌پردازد و به دنبال آشکار کردن کیفیت‌های جدیدی است که در عرصۀ این محله ایجاد شده و هویت و شخصیتی خاص به آن بخشیده است.
نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که محلۀ دولت، به مثابۀ محله‌ای جدید، با محلات کهن شهر تهران تفاوت داشت و عناصر و اجزای آن مقیاسی فرامحله‌ای و شهری داشتند. این محله براساس خواست و خیال شاه و درباریان برای ایجاد شهری جدید با ساختاری تازه و صورتی نو بهوجود آمد. با وجود پیروی متصدیان گسترش شهر تهران از الگوهای خارجی، محلۀ دولت و شهر جدید، چه از حیث صورت و چه از حیث زندگی در آن، همانند شهرهای اروپایی نشد.
ویژگی‌های طبیعی و مصنوع و عوامل دیگری چون اقتصاد، سیاست و نگرش، اعیان و درباریان و به خصوص نوخواهان را به سکونت در محلۀ دولت ترغیب کرد. وجود باغ‌های فراوان، امکانات و تأسیسات زندگی نو در این محله سبب ایجاد شیوۀ سکونت غیردائم و زندگی در باغ درون‌شهری در محلۀ دولت شد. این محله برای برخی از نوخواهان به مثابۀ محل سکونت دوم به شمار می‌رفت که خواهان زندگی در هر دو عرصۀ شهر کهن و شهر جدید بودند. بنا بر این، در محلۀ دولت با توجه به نوع سکونت ساکنان و متناسب با شیوۀ زیست آنها، شکل تازه‌ای از سکونت و همچنین صورت جدیدی از معماری رخ نمود.
سمیرا فتحی. «محلۀ دولت ناصری: فرهنگ سکونت و فضای شهری در محلۀ دولت ناصری». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: دکتر زهرا اهری. استاد مشاور: دکتر ناصر تکمیل همایون. دانشگاه شهید بهشتی، بهمن ۱۳۹۱.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
