هدف از سلسله گفتارهایی با نام «آثار ایرانشهر» معرفی آثاری از ایران است که کمتر از آن سخن گفته شده و یا احتمالاً هیچ‌گاه در آثار مکتوب ذکری از آنها به میان نیامده است. بیشترِ این یادداشت‌ها حاصل تجربۀ دیداری و مطالعات میدانی نویسندۀ این سطور خواهد بود. همچنین شیوۀ نگارش مطالب مانند مقالات علمی نخواهد بود و بیشتر به صورت پاره‌های کوتاه نوشته می‌شود.
حمام کوهنجان
بخش کوهنجان با باغ‌های پر شمار در جنوب شرقی شیراز و غرب سروستان قرار گرفته است. در این آبادی که روستایی تاریخی بوده است، حمامی ساخته شده که حدود یک سده قدمت دارد. با این‌که بنا در مقیاس روستایی ساخته شده، اما همۀ اجزای یک حمام تاریخی را دارا است. کف بنا چند پله از معبر پایین‌تر است، ورودی بینه یا رختکن با چرخشی نود درجه در مقایسه با ورودی اصلی قرار گرفته. آسمانۀ بینه گنبدی‌شکل و بر یک جرز و سه تویزه استوار است. ورود به گرم‌خانه از سوی مقابل ورودیِ اصلی و با چرخش انجام می‌گیرد. سقف این فضا نیز مانند بینه گندپوش و دارای نورگیری در نوک آن است. این فضا مستقیماً به خزینه راه دارد و خزینه نیز به تون یا گلخن حمام. مصالح ساخت بنا در بخشذهای متصل به زمین سنگ و در بخش متصل به آسمانه آجری است. پوشش جدارۀ بیرونی و بام کاهگل است و جداره‌های درونی با اندودی مقاومی در برابر آب، احتمالاً ساروج و آهک، پوشیده شده است. در چهار گوشۀ گنبدهای بینه و گرم‌خانه تزئینات رسمی‌بندی از جنس آهک به چشم می‌خورد. این بنا بر اثر مرور زمان و الحاقات نامناسب و عدم رسیدگی کافی دچار آسیب‌های متعددی شده و مستنداتی نیز از آن موجود نبوده است. در سال ۱۳۹۲ به همت شماری از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد سروستان نقشه و تصاویری از این اثر تهیه شد و بر مبنای آن، در سال ۱۳۹۳، با شمارۀ ۳۱۱۱۷ به ثبت آثار ملی رسید.
خانه‌اربابی کوهنجان
خانه‌اربابی مشهور به خانۀ خان در قسمت کهن کوهنجان قرار گرفته است و حدود هشتاد سال قدمت دارد. این بنا دارای حیاطی مرکزی است که فضاها، در دو طبقه، دور تا دور آن جای گرفته‌اند. مهم‌ترینِ آنها پنج‌دری غربی و سه‌دری شرقی است. آسمانۀ فضاها با تیر چوبی و نمای بیرونی آنها با کاهگل پوشیده بوده که در سال‌های اخیر روی آن اندود سیمان کشیده شده است. در جبهۀ غربی دو اتاق در طبقۀ فوقانی به چشم می‌خورد. همچنین برخی فضاهای خانه مسدود و یا ویران است. مستندنگاری این اثر نیز به همت شماری از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد سروستان در سال ۱۳۹۲ صورت گرفته است.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
