حکایتِ نگاشته
ساخت واژگان برای نامیدن اندام‌ها و فضاهایی که مکرر در نوشتار به کار برده می‌شوند و یا برای پیشگیری از عمومیت استفاده از اسامی و تعاریف اشتباه امری اجتناب ناپذیر است؛ لیکن نیاز است ضمن رعایت رسایی مفهوم، در ساخت اسم سعی شود تا حد امکان مبتنی بر اصالت‌های تاریخی باشد. و البته رعایت اصول ادبی در رأس قرار می‌گیرد.
بررسی طرح سراهای بازار قزوین نشان دهنده شاخصه‌های مشترکی است. از شترخان سراها با بنای عمدتاً مستقل و متصل که بگذریم، طرح سراهای نظام‌مند، متشکل از دو بخش است که در عین پیوند، هریک از نظام طراحی متفاوتی پیروی می‌نمایند. بخش اول، حیاط سرا با حجراتی دورتادور در یک یا دو اشکوب است. انتظام حیاط مبتنی بر دو محور عمود برهم صورت گرفته که ورودی در امتداد یکی از دو محور مذکور قرار دارد. در سایر اضلاع، حجرة وسط، با تغییر در عرض، ارتفاع یا شکل، از سایر حجرات شاخص شده، و نقش تأکید بر محور را به جای ایوان ایفا می‌نماید. حیاط سراها از نظر سازماندهی فضایی، تفاوت چندانی با سراهای سایر بازارها ندارد.
اما اندام هشتی سراها در بازار قزوین، رشد کرده و فضای آن از کارکرد دسترسی صرف به کارکرد استقرار حجرات تاجرنشین ارتقاء یافته است. این بدان معنی است که از نظر کارکرد، از فضایی وابسته، به فضایی با شأن بالاتری نسبت به حجرات دور حیاط تبدیل شده است. این مسئله روی طرح هشتی‌ها تأثیر مستقیمی داشته است. از طرفی نیاز به افزایش فضا برای تعداد حجرات بیشتر، منجر به بزرگ شدن هشتی شده و از طرف دیگر معماری فضا می‌بایست فاخرتر از سایر بخش‌های سرا گردد. راه حلی که، معماران قزوین برای احداث هشتی سراها به کار گرفتند، این است که در جهت عمود بر محور ورودی، فضای هشتی را توسعه داده که در کامل‌ترین شکل خود تبدیل به الحاق دو فضای نیم‌هشت به هشتی در جهت محور عمود بر ورودی؛ و تبدیل دالان‌های طرفین هشتی در جهت محور ورودی به فضاهای نیم‌هشت، با پوشش گنبد مرکزی در میان چهار نیم‌کاسه است. طرح حاصل، فضایی گشاده و باشکوه است که شباهت بسیاری به چهارسو یا چهارسوق داشته و از همین‌رو می‌توان این فضاها را "هشتی چهارسو" خواند. هشتی چهارسو چنان فضای خاصی را ایجاد می‌نماید که بعضاً تیمچه خوانده شده است.[۱] این طرح خلاقانه که در سایر بازارها مشاهده نمی‌گردد به شکلی متنوع در بازار قزوین تکرار شده است. انواع ناقص این طرح را که از نظر گونه هنوز به بلوغ نرسیده، می‌توان در ورودی تیمچه سر باز، کاروانسرای حاج شیخ، سرای ضرابخانه، کاروانسرای کشمش، سرای گلشن حاج محمدرضا، شترخان وزیر و نوع کامل آن را در سرای حاج رضا، سرای پنبه و سرای وزیر مشاهده نمود. همین طرح در سرای سعدالسلطنه به عنوان چهارسوق به کار گرفته شد که فاخرترین و خاص‌ترین فضای این سرا به شمار میرود.
اسم مرکب "هشتی چهارسو" از ترکیب دو واژه "هشتی" و "چهارسو" که اولی بر ماهیت اندام و دومی بر شکل آن دلالت دارد ساخته شده است. استفاده از واژه هشتی در سراها و کاروانسراها عمومیت دارد. این واژه را اعتمادالسلطنه (در سال ۱۳۰۳ق) به شکل "هشت" ضبط و عنوان کرده است. [۲] همو در استفاده از مفهوم چهارسو برای هشتی کارونسرای قوشه چنین نوشته: "مدخل ان رو بمشرق است و طاقی در وسط مدخل زده‌اند که بمنزله چهارسوق است یکطرف بداخل و یکطرف بخارج و دو طرف دیگر بطویله‌هائی میرود که پشت حجرات کاروانسرا ساخته‌اند" [۳] علاوه بر این ریشه‌های معماری این اندام‌ها (که نیاز به مقالی دیگر دارد) توجیه کننده ساخت نام و اصالت آن است. [۴]
۱- تیمچه حاج‌رضا. حسین سلطان‌زاده، بازارهای ایرانی (تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰)، ص ۸۸.
۲- محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، مقدمه فهارس و اهتمام تیمور برهان لیمودهی (تهران: فرهنگسرا ۱۳۶۳)، ج ۳، ص ۱۰۹۰.
۳- همان، ج ۳، ص ۱۰۹۸.
۴- برای اطلاع بیشتر در خصوص طرح سراهای قزوین و هشتی چهارسو رجوع کنید به:
- مهرزاد پرهیزکاری، بازار قزوین (تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۳۹۸) ص ۱۱۶-۱۶۹.
- مهرزاد پرهیزکاری، پیشینه مهندسی در قزوین حکایتی از آبادنی (تهران: ره‌آورد مهر؛ قزوین: سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قزوین، ۱۳۹۸) ص ۳۰۳-۳۱۸ (در دست انتشار)
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
