نشانه‌های اقبال به پوشش‌های دیواری فرنگی از قبیل کاغذ و پارچۀ دیواری، در تزیین خانه‌های عصر قاجار بسیاری نقاط ایران قابل پیگیری است. هنوز هم خانه‌های تاریخی با این نوع تزیین در تهران، کاشان، اصفهان، یزد، شیراز، ماکو و شهرهای دیگر باقی مانده است. کاغذ دیواری با گسترش صنعت چاپ در اروپا بیشتر به کار رفت و جایگزین قابل تعویض و ارزانی برای نقاشی دیواری شد. تاريخ پوشش‌های ديواری كاغذی و پارچه‌ای در اروپا تابع تحولات تكنيك چاپ بود. اولين نمونه‌ها معمولاً با قالب چوبی چاپ زده می‌شد و سپس استادکار بين خطوط محيطی نقوش را دستی پر می‌کرد. پيشرفت‌های فنی بعدی عبارت بودند از: به‌كارگيری قالب مجزای چوبی برای هر رنگ، توليد آثار چاپی رنگی با سرعت بيشتر (در قرن هفدهم)، به‌كار گرفتن نوار فلزی نشانده‌شده در چوب برای ایجاد نقوش تيزتر در حاشيه‌ها و استفاده از پرس با فشار پا برای چاپ. پيامد اين پيشرفت‌های فنی، سرعت تولید، ارزان شدن قيمت كاغذ ديواری و استفاده‌ٔ عمومی‌تر از آن بود. نمونۀ هر کدام از این روش‌های چاپ را جسته و گریخته در ابنیۀ تاریخی ایرانی هم می‌توان یافت.
یکی از انواع جالب این تزیینات، ترکیب گچبری و آینه کاری ایرانی با چاپ دستی‌های فرنگی است. ریشۀ این نوع تزیین را می‌توان در اتاق‌های باسمه در خانه‌های قرون هجدهم و نوزدهم اروپا یافت که شاید ایرانیان فرنگ رفته با خود آورده‌اند. در اصل فرنگی این تزیین، اشراف (به‌خصوص در انگلستان) تصاوير چاپی قاب‌گرفته را در اتاق‌ها به‌كار می‌بردند و دور قاب‌ها را با گچبری تزيين می‌كردند. به این اتاق ها اتاق باسمه[۱] می‌گفتند. در آغاز سنت به‌كارگيری آثار چاپ دستی چينی وجود داشت كه به‌دليل ارزش بيشتر اين تصاوير معمولاً آن‌ها را روی كرباس می‌چسباندند و بعد نصب می‌كردند. در ایران اما این باسمه‌های نصب شده گاه صفحه‌هایی از کتاب‌های مصور اروپایی و حتی عکس‌های خود صاحب خانه و اشخاص مورد علاقۀ اوست. گاه اسناد بسیار با ارزشی را در این نوع از تزیینات می‌توان یافت. مثلا چاپ دستی‌های روسی خانۀ چرمی اصفهان (عکس ۱) و صفحات انگلیسی در اتاق باسمۀ خانۀ لاری‌های یزد (عکس۲) هر کدام روایت خودشان را از سرگذشت بنا باز می‌‌گویند. نمی‌توان با قطعیت اظهار نظر کرد اما به احتمال قوی همین نوع از تزیین وارداتی الهام بخش ساخت و ساز دورنماهای اروپایی‌مآب درون قاب گرد و چهارگوش در خانه‌های دیگر شده باشد. تزیینی که از دورۀ قاجار بسیار می‌توان یافت.
کاغذ دیواری‌های طوماری و در اصطلاح بی‌پایان[۲]هم دستۀ دیگری از این آثار اند که گاه در ترکیب با تزیینات ایرانی نشانه‌ای جذاب و قابل مطالعه از برخورد سلیقۀ ایرانی و فرنگی پیش چشم می‌گذارند. ماهیت کارخانه‌ای و تولید انبوه این آثار باعث می‌شد در اصل سرعت اجرا و قابلیت انتخاب بیشتری برای مشتریان وجود داشته باشد اما در ایران با دور بودن از مراکز اصلی ساخت این آثار، هم فنون نصب این تزیین گاه متفاوت است و هم قابلیت انتخاب رنگ و نقش کمتری وجود داشته است. در اینجاست که گاه به نظر می‌رسد باقی تزیینات فضا با این محصولات وارداتی هماهنگ شده و یا نصاب کاغذ در چگونگی تنظیم لبه‌های و نقش‌های تکرار شونده سردر گم شده است.
برای مطالعۀ بیشتر در مورد این تزیین نگاه کنید به این مقالات:
- «بررسی فن شناختی پوشش های کاغذ دیواری خانه وثیق انصاری اصفهان»، امیرحسین کریمی و پرویز هلاکویی، هشتمین همایش حفاظت ومرمت اشیای تاریخی فرهنگی، ۱۳۸۶(منتشر شده در مجموعه مقالات هشتمین همایش حفاظت و مرمت اشیای تاریخی فرهنگی و تزیینات وابسته به معماری، پژوهشگاه میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی: ۱۳۹۱).
-"A multi-analytical approach on the examination of the nineteenth century European wallpapers in Vasiq-Ansari House in Isfahan, Iran" ,Parviz Holakooei; Amir-Hossein Karimy; Carmela Vaccaro, Studies in conservation, Vol.58 No.2- 2013, International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works (IIC).
همچنین نگاه کنید به این منابع:
- Hoskins, L., "The Papered Wall", Thames and Hudson Publication, London, 1994
- The Image on the Wall: Prints as Decoration in NineteenthCentury Interiors, Pierre-Lin Renié, Nineteenth-Century Art Worldwide, Vol. 5, No. 2 (Autumn 2006)
ــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت:
[1] Print Room
[2] Endless papers
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
