سرآغاز واژه و کالبد خیابان را نمی‌توان در قزوین جستجو کرد، اما ویژگی‌های خیابان قزوین بدون شک در زمان خود بدیع بوده است. عبدی‌بیگ چندین بار از واژه خیابان استفاده کرده و به توصیف آنها پرداخته است. خیابان‌های موصوف، در داخل جعفرآباد یا خارج از آن بودند. در روضه‌الصفات او از خیابانی یاد می‌کند که بین درگاه دولتخانه (دولت‌سرا) و درگاه باغ سعادت‌آباد (سعادت‌فزا) قرار داشته است. در جنت‌الاثمار بار دیگر او خیابانی را خطاب می‌کند که دو سویش درگاه سرای شاهی (دولتخانه) و باغ سعادت‌آباد قرار داشته است و به تصریح آن را خیابان جعفرآباد نام می‌برد. (عبدی‌بیگ شیرازی، ۱۳۹۵، ص ۳۸- ۳۹، ۱۲۶)
این خیابان اغلب، با فرض اینکه درگه دولت‌سرا همان دولتخانه قدیم (در مقابل مسجد جامع) و درگه باغ سعادت‌فزا همان سردر عالی‌قاپو است؛ خیابان سپه کنونی قلمداد شده است. اساس نظر ذکر شده بر پایه قبول سردر عالی‌قاپو به عنوان ورودی باغ سعادت‌آباد است؛ در حالی که می‌دانیم عالی‌قاپو سردر ورودی دولتخانه صفوی بوده، و دولتخانه از باغ سعادت‌آباد مستقل و در جنب یکدیگر قرار داشته‌اند. دولتخانه قدیم یا کهنه که درگه دولت‌سرا تعبیر می‌گردد، از منازل قاضی جهان الحسنی بود (منشی قمی، ۱۳۸۳، ج ۱، ص ۳۷۹) که اگرچه (احتمالاً) بنای درخوری بوده اما آنچنان اهمیتی نمی‌توان برایش قایل بود که در طرح ساختار شهری قزوین، چنین خیابان بزرگ و عریضی (خیابان سپه کنونی) که محور دولتخانه و باغ سعادت‌آباد را متأثر نموده، بر اساس آن احداث کنند.
خیابان دیگری که عبدی‌بیگ توصیف کرده امتدادی شرقی غربی داشت (عبدی‌بیگ شیرازی، ۱۳۹۵، ص ۶۸) که با خیابان سپه کنونی مطابقت ندارد. دیگر خیابان وصف شده در جنات عدن که در طرفین آن، خانه‌های اعیان قرار داشته، به صفه‌ای موسوم به صفه سرچنار منتهی می‌شد. از توصیفات برمی‌آید که این خیابان نباید خیابان داخل جعفرآباد باشد و به نوعی به رابطه بین خیابان و شهر اشاره شده است. در این خیابان منازلی (توقف‌گاه) برای مترددین وجود داشت. آخرین منزل خیابان، صفه سرچنار بود که اختصاص به شاه داشت. سه درخت چنار بزرگ بر این صفه سایه می‌انداختند. در نزدیکی صفه، دکان‌ها و مسجدی فلک‌آسا قرار داشت و پهلوی آن فضای حکم‌آباد بود. (عبدی‌بیگ شیرازی، ۱۳۹۵، ص ۱۶۰- ۱۶۲) در انطباق خیابان موصوف با خیابان سپه کنونی، مسجد فلک‌مانند همان مسجد جامع فرض می‌گردد، اما نکته در این است که در اطراف آن باغ حکم‌آبادی وجود ندارد. حکم‌آباد در شرق و شمال قزوین قرار گرفته است.
چنین ابهاماتی، شناخت ساختار شهر قزوین را با مشکل مواجه می‌سازند. با این حال حتی اگر هیچیک از توصیفات عبدی‌بیگ بر خیابان سپه کنونی منطبق نباشد، بازهم تردیدی نیست که خیابان (سپه) صفوی است. شاه صفی در سال 1049ق به اتمام خیابان مستقیم از دولتخانه مبارکه تا آستانه امامزاده حسین اقدام کرد. (حسینی تفرشی، ۱۳۸۸، ص ۱۸۱) کمپفر در سال‌های ۱۶۸۴- ۱۶۸۵م (حدود ۱۰۹۵ق) به ایران آمده، این خیابان را در کروکی خود آورده است.
نکته مطروحه در خصوص تاریخ شاه صفی این است که اساساً خیابان به صورت مستقیم به امامزاده حسین نمی‌رسد. همچنین اثری از ادامه خیابان با انحراف محور از جلوخان مسجد جامع به سمت امامزاده حسین وجود ندارد. بنابراین به نظر می‌رسد منظور تکمیل همین خیابانی است در حال حاضر وجود دارد و در آن دوره بنابر کروکی کمپفر مقابل مسجد جامع مسدود می‌شده است.
خیابان سپه کنونی نمونه‌ای از اقدامات شهرسازی در دوره صفوی است که به شکلی باور نکردنی مدرن می‌نماید. بررسی بافت اطراف خیابان نشان می‌دهد که این خیابان دقیقاً به مانند خیابان‌های احداثی مصوب در طرح‌های جامع و تفصیلی، بافت را شکافته است. این از طرفی نمایانگر طرحی پیشرو و از طرفی مبین تخریب بافت شهری پیش از خود است. دیگر خیابان‌های احداثی صفویه در شهر چنین چیزی را نشان نمی‌دهند. مگر اینکه بافت شهر در اراضی جعفرآباد به شکلی گسترده پاک شده باشد. تاریخ نشان می‌دهد که ساخت خیابان به عنوان اقدامی تخریب کننده در شهر قزوین، دارای پی‌آمدهای مثبتی نیز بوده است. مهمترین امتیاز این اقدام استحاله آن در بافت پیرامونی خود می‌باشد، به گونه‌ای که محله‌ای جدید را به نام خیابان پدید آورده است. محله‌ای که استخوان بندی آن یک گذر مستقیم و عریض است.
**منابع**
- حسینی سوانح‌نگار تفرشی، ابوالمفاخر بن فضل‌الله (۱۳۸۸). تاریخ شاه صفی. تصحیح محسن بهرام‌نژاد. تهران: میراث مکتوب.
- عبدی‌بیگ شیرازی، زین‌العابدین علی (۱۳۹۵). جنات عدن. تصحیح و پژوهش احسان اشراقی؛ مهرزاد پرهیزکاری. تهران: سخن.
- منشی قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسین الحسینی (۱۳۸۳). خلاصه التواریخ. به تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران. چاپ دوم.
اشتراک مطلب
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
