نخستین مسافرخانه‌های اهواز، پنهان‌شده در بافت تاریخی بازار
در تقاطع خیابان دکتر شریعتی شهر اهواز (خیابان «رضاشاه (۳۰متری)» قدیم) با خیابان امام خمینی شرقی و درست در مقابل بازار امام خمینی («پهلوی» قدیم) بنایی وجود دارد که از صورت پیشین آن تنها بخشی از جان‌پناه بالکن آن باقی‌مانده و بقیه ساختمان با مصالح سنگی نما شده است؛ با این وجود هنوز رد معماری نخست آن، به‌ویژه در فرم بازشوها و کلیت حجم بنا به چشم می‌خورد. موضوعی که نشان‌دهنده آن است که بنای قدیمی هنوز تخریب نشده، بلکه صرفا، فارغ از کیفیت خوب یا بد، بازسازی شده و امروزه به عنوان مغازه‌ای در راسته بازار استفاده می‌شود. کمی جلوتر از آن نیز در تقاطع خیابان امام خمینی شرقی و خیابان ادهم («باغ شیخ» قدیم) بنای دیگری قرار دارد که بر خلاف ساختمان اوّل، همچنان صورت اوّلیه و آجری خود را حفظ کرده اما متروکه است و رو به ویرانی گذاشته است.
ثمره یک بازدید میدانی چندساعت برای پیداکردن نخستین مسافرخانه‌های شهر[۶] و گفت‌وگو با کسبه کهنسال بازار و اهالی قدیمی مرکز شهر، بالاخص ساکنان و کاسبان خیابان امام خمینی شرقی که عمدتا مردم آن، اصالتاً اهالی شهرستان «سِدِه(خمینی‌شهر)» اصفهان هستند، معرفی بنای نام‌برده شده اوّل به‌عنوان نخستین مسافرخانه شهر اهواز است که در دوره رضاشاه پهلوی افتتاح می‌شود و به دلیل مالکیت و اداره آن توسط خانواده «افشاری»، به مسافرخانه «افشاری» معروف می‌گردد. در مقایسه این بنا با تصاویر جبهه غربی بازار در آن سوی خیابان دکتر شریعتی که «سرای شیخ» نام‌داشت و تا پیش از تخریب در سال‌های اخیر، اصیل و دست‌نخورده مانده بود، می‌توان شباهت‌هایی را در بینشان پیدا کرد؛ احتمالاً وجود بالکنی کشیده در دو جبهه در مقابل اتاق‌ها و ساخت بنا به تبع از معماری آجری اواخر دوران قاجار یا پهلوی اوّل بافت تاریخی اهواز و بعدها دخل و تصرفاتی در نمای بنا و ایجاد دست‌انداز و جان‌پناه سنگی برای بالکن. براساس توصیفات، این بنا در زمان اشغال شهر توسط نیروهای متفق در جنگ جهانی دوّم مدتی به عنوان اقامتگاه خارجی‌ها و به روایت یکی از کسبه، کنار چند مسافرخانه دیگر برای اسکان لهستانی‌های مهاجر به اهواز استفاده می‌شود و دوباره تا دهه ۱۳۶۰ ه.ش و کشیده‌شدن دامنه جنگ تحمیلی به شهر اهواز، به‌عنوان مسافرخانه استفاده می‌گردد. امروزه نیز به دلیل مسئله انحصار وراثت و سرقفلی، بنا هنوز تخریب نشده و اصنافی دیگر در آن مستقر شده‌اند. بنای دوّم نیز به عنوان دوّمین مسافرخانه شهر معرفی می‌گردد. مغازه‌دار قدیمی روبه‌روی ویرانه آن در گفت‌وگو با نگارنده صریحاً اشاره می‌کند که " ... مهمانخانه افشاری اولین مسافرخانه اهواز بود و هتل قو اوّلین هتل شهر و بعد از آقای افشاری، آقای قنبری آمد و اینجا مسافرخانه دیگری راه انداخت که به نام خودش معروف شد ..."
منظور از «آقای قنبری» در توصیف کاسب، محمد قنبری فروشانی معروف به حاج (به لهجه مرسوم اصفهانی «حَج») محمّد آقا از سِدِه (خمینی‌شهر)ای های مهاجر به اهواز، مالک مسافرخانه دوّم است که همزمان در بازار امام خمینی («پهلوی» قدیم) دفتر ترابری «میهن» را داشته و گاراژی نیز برای اتوبوس‌های مسافرتی دفتر ترابری خود در اطراف محل کنونی «سه‌راه‌خرمشهر» کنونی داشته است. نسبت خویشاوندی او با نگارنده - پدبزرگ پدری مادر نگارنده - سبب گردید تا مصاحبه‌هایی نیز با اعضای کهنسال بافی‌مانده خانواده قنبری نیز موازی انجام گیرد و آلبوم‌های عکس قدیمی خانواده نیز بررسی شود. بلقیس (معصومه) رفیعی فروشانی، مادربزرگ مادری نگارنده و همسر مرحوم محمود قنبری فروشانی- کارمند پیشین دانشگاه جندی‌شاپور اهواز و بعد از انقلاب جمهوری اسلامی و فراغت از جنگ هشت‌ساله، دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز- فرزند ارشد محمد قنبری فروشانی ، نیز چنین ادعایی را تایید می‌کند و جزئیاتی را نیز به آن می‌افزاید؛ نظیر آنکه مسافرخانه «افشاری» به‌دلیل قدیمی‌تر بودن و موقعیت بهتر شلوغ‌تر بود، مسافران عراقی و مشهدی گاراژ «میهن» که به مسافرخانه می‌آمدند انبوهی انگشتر به سوغات می‌آوردند و پس از انقلاب جمهوری اسلامی و وقوع جنگ، به‌دلیل شرایط دشوار اقتصادی، رفته رفته سهمیه‌های خوراک دریافتی از دولت مرکزی برای مسافرخانه کم می‌شود تا آنجا که پس از فوت محمد قنبری فروشانی و اداره کوتاه‌مدت مسافرخانه توسط محمود قنبری فروشانی فرزند پسر ارشد او، هم به دلیل از رونق افتادن مسافرخانه به علت جنگ و تبعات آن و هم به دلیل مسئله وراثت، احتمالا اواخر دهه ۱۳۶۰ یا اوایل دهه ۱۳۷۰ ه.ش مسافرخانه برای همیشه بسته می‌شود و ملک آن به حال خود رها می‌شود.ابوالفضل آقایی فروشانی، پدر نگارنده، که پدر او مرحوم یدالله آقای فروشانی داماد حاج محمد آقا، در مسافرخانه شاغل و وظیفه‌ای چون مسئول پذیرش داشته است، از یک ارتشی بازنشسته به نام « آقای صحبتی» نام می‌برد که به دلیل تجرد، ساکن دائمی مسافرخانه بوده و در بمباران شهر اهواز به هنگام جنگ هشت‌ساله، از دنیا می‌رود. توصیف زندگی این شخص، در میانه‌های خود اطلاعات شایان ذکری از ساختار مسافرخانه دارد؛ فی‌المثل اینکه بنای مسافرخانه دو طبقه بوده و در پایین و بالا اتاق‌ها قرار داشته‌است و بر خلاف مسافرخانه «افشاری»، گویا این مسافرخانه امتیاز برخورداری از بالکن و دید به بازار شهر را نداشته است. اتاق‌های بالا تنها پنجره رو به بازار داشته‌اند که اقامت در آن‌ها، گران‌تر نیز بوده و گویا مرحوم صحبتی نیز در یکی از آن‌ها سکونت داشته است. برخورداری از بالکن و دید به شهر، قرارگیری در موقعیتی بهتر و دسترسی راحت‌تر، شاید دلایل دیگر رونق مسافرخانه «افشاری» است که از روایت‌ها استنباط می‌شود. این بنا نیز امروزه به دلیل مشکل وراثت و سرقفلی، متروکه شده اما بر خلاف نمونه مشابه خود، اگرچه معماری آن دخل و تصرف نشده ولی در سایه سرپوش‌هایی از ورق‌های به اصطلاح ایرانیت فلزی زردرنگ، در حال ویرانی است تا سرقفلی آن رفع و امکان ساخت و ساز جدید قانونی به مالک آن دهد[۷]. البته اکنون در در بخش‌هایی از آن و بر روی همان ویرانه‌ها، مغازه‌های فرش‌فروشی و لباس‌فروشی برپا شده است.
نمایی از وضعیت اواسط دهه ۱۳۸۰ه.ش (تصویر اوّل سمت چپ) و امروزین بنای منسوب به مسافرخانه «افشاری» در شهر اهواز
منبع: (تصویر بنا در اواسط دهه ۱۳۸۰ه.ش: آرشیو شخصی مهندس سیّد جعفر مجتهد موسوی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران دانشگاه هنر تهران و اهوازپژوه - تصاویر امروزین بنا: آرشیو شخصی نگارنده)
نمایی از وضعیت اواسط دهه ۱۳۸۰ه.ش (تصویر اوّل سمت چپ) و امروزین بنای منسوب به مسافرخانه «قنبری» در شهر اهواز
منبع: (تصویر بنا در اواسط دهه ۱۳۸۰ ه.ش: آرشیو شخصی مهندس سیّد جعفر مجتهد موسوی، دانشجوی کارشناسی‌ارشد مطالعات معماری ایران دانشگاه هنر تهران و اهوازپژوه - تصاویر امروزین بنا: آرشیو شخصی نگارنده)
نمایی از «سرای شیخ» در جبهه غربی بازار واقع در خیابان دکتر شریعتی اهواز پیش از تخریب و نمای مشابه به بنای منسوب به مسافرخانه «افشاری»
منبع: (URL 01)
جانمایی ابنیه منسوب به مسافرخانه‌های «افشاری» و «قنبری» در تصویر هوایی شهر اهواز
منبع: (پلتفرم Google Earth با تغییرات گرافیکی نگارنده)
تصاویر مالکان و گردانندگان مسافرخانه «قنبری» ( از سمت چپ: تصویر اوّل، محمد قنبری فروشانی - تصویر دوّم، محمود قنبری فروشانی) و نمایی از دفتر ترابری «میهن» منتسب به آن‌ها
منبع: (آرشیو شخصی نگارنده)
نخست یا از نخستین‌ها؛ کدام روایت را باید پذیرفت؟
آنچه مشخص است، هر دو بنای مسافرخانه‌های «افشاری» و «قنبری» از نخستین مسافرخانه‌های اهواز بوده‌اند که همزمان با دوران حکومت رضاشاه پهلوی در ایران، در این شهر دایر شده‌اند اما به‌دلیل نبود سند و شاهد متقن و قابل اتکا، از نگاه من هنوز نمی‌توان پذیرفت که دو بنای ذکرشده نخستین مسافرخانه‌های شهر اهواز بوده‌اند یا مهمانخانه‌های دیگری نیز بوده که پیش از آن‌ها مشغول به کار باشد. مسئله‌ای که اما در این میان اهمیت دارد، لزوم انتشار تمامی این روایت‌های پیرامون این دو بنا و داستان‌هایشان است تا شاید چراغی شود و بتواند در ادامه این مسیر و خوانش ورق‌هایی خوانده‌نشده از تاریخ اهواز معاصر، این گنجینه ناشناخته، کوره‌راهی را روشن کند.
و در نهایت، چالشی همیشگی؛ تاریخ، هویت و میراثی که در سایه نبود نگاه حفاظت‌گر و مدیریت کارآمد، روز به روز ویران می‌شود. مسافرخانه‌های «افشاری» و «قنبری» چه نخستین باشند و چه از نخستین‌ها، بخشی از هویت و تاریخ اهواز معاصر هستند. اگرچه نحوه ارزش‌گذاری آن‌ها به عنوان میراث شهر دشوار بوده و در صورت واجداارزش‌بودن، فریزکردن آن‌ها در شهر به‌عنوان بخشی از بافت تاریخی، شاید سیاست درستی نباشد اما می‌توان با بازآفرینی و بهره‌برداری صحیح، آن‌ها را حفظ کرد، به‌عنوان شاهدان و روایان تاریخ شهر برای نسل‌های بعد و یادآوری هویت «اهوازی» برای آن‌ها. هویتی که امروزه در اهواز، کالایی گرانبها، کمیاب که در فرایند تبدیل شهر از «مهاجرپذیر بودن» به «مهاجرفرست بودن» و فترت دوباره اهواز تا هنگام پرگرفتن دوباره ققنوس آن از خاکستر خود به گواه تجربیات تاریخ کهن آن8، در حال نیست شدن است.
۱۱ شهریورماه ۱۴۰۱
پی‌نوشت:
۶- دغدغه این جست‌وجو برای نگارنده، پس از پیاده‌روی‌ای مشترک با پدر در بافت تاریخی اهواز هنگام تحصیل دوره کارشناسی مهندسی معماری در دانشگاه شهید چمران اهواز باهدف پیداکردن مسافرخانه قدیمی خانواده «قنبری» و شنیدن روایت‌های کاسبان و اهالی محلّی قدیمی صورت گرفت. از آن زمان به‌بعد، با متمرکزشدن پژوهش‌های شخصی نویسنده بر تاریخ معماری و شهر در دوره معاصر و به‌ویژه شهر اهواز، این موضوع جذابیتی خاص پیدا کرده و پس از چند نوبت مصاحبه و بازدید میدانی، اطلاعات بدست‌آمده در قالب این یادداشت برای انتشار تهیه و تنظیم گردید.
۷- بنابر قانون « روابط مؤجر و مستأجر » مصوب سال ۱۳۵۶ ه.ش، به دلیل عدم مشخص شدن مسئله انحصار وراثت املاک ذکرشده و تخلیه و تحویل قانونی ابنیه توسط مستاجران آن، مالکان اجازه تخریب یکباره آن‌ها و دریافت پروانه و ساخت‌وساز قانونی برجای آن‌ها را همچنان ندارند و سرنوشت این دو مسافرخانه با وضعیتی تعلیق‌گونه، مواجه شده است.
۸- روح‌الله مجتهدزاده و زهرا نام‌آور تاریخ اهواز را با حیات ققنوس هم‌ارز دانسته‌اند؛ چنانچه هربار پس از عمری زندگ با شکوه در آتش خود سوخته و بعدها از خاکسترش، دوباره تولد یافته‌است. بی‌شک، با مداقه در فراز و فرودهای تاریخی این شهر، تشبیه نابجایی نیست. برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به:
مجتهدزاده، روح‌الله و نام‌آور، زهرا. (۱۳۹۱). در جستجوی هویت شهری اهواز. تهران: انتشارات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی. ص۲۶.
منابع:
۱- مجتهدزاده، روح‌الله و نام‌آور، زهرا. (۱۳۹۱). در جستجوی هویت شهری اهواز. تهران: انتشارات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی.
۲- امام شوشتری، نورالدّین. (۱۳۲۹). تاریخ جغرافیایی خوزستان. بی‌جا.
3- آلبوم تصاویر خانوادگی خانواده «قنبری فروشانی»
۴- خبر « آغاز تخریب عمارت تاریخی "سرای شیخ" در اهواز» منتشرشده در وبسایت رسمی خبرگزاری «عصر ایران» مورخ ۰۶/۰۵/ ۱۳۹۲ه.ش به نشانی:
https://www.asriran.com/fa/news/287874/%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D8%A8-%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%B2-%D8%B9%DA%A9%D8%B3 / آخرین بازدید جمعه ۱۱ شهریورماه ۱۴۰۱ه.ش
۵- مطلب « ساختمان پیشین «هتل قو»» منتشرشده در صفحه اینستاگرام «داستان اهواز» به نشانی:
https://www.instagram.com/p/CgqylvyMwL8/?igshid=YmMyMTA2M2Y / آخرین بازدید جمعه ۱۱ شهریورماه.۱۴۰۱ه.ش
۶- مطلب «هتل پارس» منتشرشده در صفحه اینستاگرام «داستان اهواز» به نشانی:
https://www.instagram.com/p/CgL5iUqsE84/?igshid=YmMyMTA2M2Y / آخرین بازدید جمعه ۱۱ شهریورماه ۱۴۰۱ه.ش
۷- مطلب « ساختمان پیشین «هتل اهواز (ساختمان کنونی «بیمارستان آموزشی درمانی کودکان ابوذر»)» منتشرشده در صفحه اینستاگرام «داستان اهواز» به نشانی:
https://www.instagram.com/p/ChaIj1PsP8N/?igshid=YmMyMTA2M2Y / آخرین بازدید جمعه ۱۱ شهریورماه ۱۴۰۱ه.ش
بخش اول این یادداشت:
ورق‌هایی خوانده‌نشده از تاریخ اهواز معاصر؛ نخستین مسافرخانه‌های شهر به استناد روایات شفاهی (۱)
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
