به‌نام خدا

عظیم‌ترین شهرهای امروز اروپا همچون برلین و لندن در پایان جنگ جهانی دوم، یعنی حدود هفتاد سال پیش، ویرانه‌ای بیش نبود. آبادانی دوبارۀ این شهرها در این مدت کوتاه، به رغم پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و زیست‌محیطی ناخوشایند جنگ، شگفت‌انگیز است. بی‌شک این مهم جز با ساز و کاری اندیشمندانه و حساب‌شده، ممکن نبود. در ایران نیز چنین ویرانی‌هایی کم نبوده است. ویرانی‌هایی که گاه منشأ انسانی داشت و گاه طبیعی. از قتل و غارت و ویرانگری لشکریانی که از غرب و شرق به ایران می‌تاختند تا زلزله‌هایی که هر بار بخشی از این سرزمین را به تلی از خاک بدل می‌کرد. سرعت و کیفیت بازسازی این ویرانه‌ها نیز گاه حیرت‌انگیز است؛ از آن جمله است شهر کاشان که با خانه‌های اعیانی بی‌شمار و مدارس و مساجد و بازار و دیگر ابنیۀ شکوهمندش بر ویرانه‌های زلزلۀ سال ۱۱۹۲ ساخته شد.

در متون تاریخی، دربارۀ اوضاع و احوال مردم پس از این ویرانی‌ها و روند تعمیر و آبادانی یا متروک و فراموش شدن زیستگاه‌ها روایت‌هایی آمده است. گاه مردمی که از بلا جان به در می‌بردند ناگزیر از ترک ویرانه‌ها بودند و بدین‌ترتیب، زیستگاه‌هایی برای همیشه متروک و به تدریج از یادها فراموش می‌شد. گاه مردم زندگی را در ویرانه‌ها از سر می‌گرفتند و رفته رفته و در حد وسع خویش، آن را تعمیر می‌کردند. گاه حاکمان خیرخواه ولایات در آبادانی ملک خویش می‌کوشیدند و گاه زمامداران مملکت برنامه‌ای جامع برای آبادانی تمام سرزمین تمهید می‌کردند. 

یکی از وقایع خونین و ویرانگرِ تاریخ ایران، حملۀ مغولان در اوایل سدۀ هفتم بود. شرح ویرانی و قتل و غارت شهرها و آبادی‌های آن روزگار، از بخارا تا بغداد، در متون تاریخی مکرر است. به گواه همین متون، ویرانی ناشی از حملۀ مغول از حیث گستردگی در تاریخ این سرزمین بی‌سابقه بود. چندی بعد، ایلخانانِ مغول زمام امور را در سرزمین‌های فتح‌شده به دست گرفتند. از دورۀ ایشان، این سرزمین به‌رغم واقعۀ هولناکی که از سر گذرانده بود، دوباره آبادان شد هرچند برخی شهرها و ولایات همچون نیشابور و طوس هرگز شکوه و عظمت پیشین را بازنیافت.

اما آبادانی آن ویرانی گسترده چگونه ممکن بود؟ آیا امروز نیز اگر به چنان مصیبتی دچار شویم، یارای آبادانی دوبارۀ این سرزمین را داریم؟ آیا امروز که در مواجهه با روزگار گذشته، خویش را بر قلۀ تکامل نوع انسان می‌پنداریم، می‌توانیم آن آبادانی را پیامد ساز و کاری اندیشمندانه بدانیم یا ساده‌انگارانه، آن را به بخت و اقبال نسبت می‌دهیم؟ 

[ادامه دارد.]