مقبرۀ سامانیان در بخارا، که تا چند دهه پیش، دانشورانْ آن را مقبرۀ امیر اسماعیل سامانی، بنیادگذار سلسلۀ سامانیان، می‌دانستند و هنوز هم در نوشته‌های عامه‌پسند و گردشگرانه آن را به‌نادرست به همین نام می‌خوانند، از مهمترین بناهای تاریخ معماری اسلامی و از اولین مقبره‌های سده‌های نخست هجری است. بنای مقبره در بخش غربی شهر بخارای امروزی، مرکز حکومت سامانیان در سده‌های سوم/ نهم و چهارم/ دهم، قرار دارد. بنای مقبره گنبدخانه یا چهارطاقی‌ای گنبدین، با ابعاد نسبتاً کوچک و در عین حال استوار و شاهانه، سراسر از آجر و با دیوارهایی پوشیده از نقوش متنوع آجری است که در نهایت ظرافت و مهارت ساخته شده و پس از گذشت حدود یازده سده پابرجا مانده و بی‌آنکه تغییر کالبدی چندانی در آن رخ داده باشد، تقریباً به صورت اصیل به دست ما رسیده است.
تا جایی که می‌دانم تا کنون بنای مقبرۀ سامانیان موضوع چندین تک‌نگاشت بوده است. از مهمترین اینها، تک‌نگاشت ارزشمند و آموزندۀ میتهات بولاتف۱، دانشورِ روس، است. او دربارۀ بنای مقبره مطالعه‌ای مفصل کرد و نتایج آن را در قالب کتابی با عنوان مقبرۀ سامانیان، مروارید معماری آسیای مرکزی۲ منتشر کرد. افزون بر این، بولاتف بر پایۀ مطالعۀ هندسی این بنا و بسیاری از بناهای ورارود، کتاب مشهور خود، همسازی هندسی در معماری آسیای مرکزی، سدۀ سوم تا نهم هجری۳ را در سال ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸م منتشر کرد. تا کنون هیچ‌یک از این دو کتاب به فارسی برگردانده نشده است.
چند روز پیش، پس از جستجوهای فراوان، نسخۀ الکترونیک کتاب مقبرۀ سامانیان را یافتم و حیفم آمد که آن را در اینجا معرفی نکنم. این کتاب را خانۀ چاپ و نشر ادابیات و هنر تاشکند، در سال ۱۳۵۵ش/ ۱۹۷۶م، در ۱۲۶ صفحه و به زبان روسی منتشر کرده است.
نویسندۀ کتاب بنای مقبره را یکی از مهمترین شاهکارهای دورۀ نوزایی در شرق می‌داند و در این کتاب به پژوهش دربارۀ تاریخچۀ این بنا و ارزش‌های زیبایی‌شناختی آن پرداخته است. از ویژگی‌های این تک‌نگاشتْ انتشار یافته‌ها و مدارک ارزشمند و نادیده‌ای دربارۀ وضع مرمت‌نشدۀ بنا و نیز بررسی و تحلیل مفصل هندسی بنا و تزئینات آن است.
فهرست مطالب کتاب چنین است: مقدمه// تاریخچۀ مطالعه دربارۀ مقبرۀ سامانیان و مرمت آن// گفتارهایی فرهنگی دربارۀ ورارود در سدۀ سوم تا پنجم هجری// معماری مقبرۀ سامانیان// پیدایش صور معماری مقبرۀ سامانیان// فهم بنیادهای معماری// تزئینات کاخ و مقبرۀ سامانیان// گفتار پایانی// یادداشت‌ها.
اگر کسی را می‌شناسید که روسی بلد است و به ترجمۀ چنین کسی علاقمند، حتماً تشویش کنید که کتاب را به فارسی برگرداند. من هم برای هر نوع همکاری حاضرم. بی‌شک چنین کتابی می‌تواند الگوی بسیار خوبی برای انجام پژوهش‌های تک‌نگاشتی بناهای تاریخی باشد.
1. Bulatov, Mithat Sagadatdinovič (1907-2004) // Булатов, Митхат Сагадатдинович (1907-2004)
2. Bulatov, Mitkhat Sagadatdinovich. Мавзолей Саманидов - жемчужина архитектуры Средней Азии [Mausoleum of the Samanids: A Pearl of Central Asian Architecture]. Tashkent, 1976.
3. Geometricheskaia Garmonizatiia v Arhitekture Srednei Azii IX—XVvv. [Geometric Harmonization in the Architecture of Central Asia from 9 to 15 Cen.]. Moscow: Izdatel’stvo “Nauka”, 1988.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
