تكیه كه جمع آن تكایا است لغتی عربی به معنای «پشت دادن به چیزی» ولی به صورت اصطلاح در مناطق مختلف به مكان‌هایی با كاربردهای گوناگون اطلاق می‌شود. به طور مثال در عثمانی تكیه به معنای اقامتگاه صوفیان به كار می‌رفته همچنین به فضاهایی گفته می‌شده كه برای پذیرایی از در راه ماندگان یا زائران خانۀ خدا وجود داشته است. در ایران نیز تكیه‌ها با معانی مختلف كاربرد گسترده‌ای داشته است؛ مترادف خانقاه صوفیان، مراكزی برای اسكان و پذیرایی از فقیران و صوفیان و اهل طریقت، دیر یا صومعه درویشانی (در اصفهان صفوی) یا مزار زاهدان و نام آوران (در زمان قاجار). اما از اواخر صفوی و با رواج تشیع كاربرد تكیه در ایران به تدریج دگرگون شد و با فضای وسیعی كه برای اجرای سماع و چرخش داشت، برای برگزاری مراسم سوگواری در ماه محرم به كار رفت. توسل سلاطین قاجار به مراسم مذهبی برای كسب محبوبیت اذهان عمومی و همینطور علاقه ناصرالدین شاه به تئاتر (تحت تأثیر دیدن تئاتر در سفر اروپا) باعث شد تا تكایا و تعزیه‌خوانی رونق بیشتری در ایران پیدا كند و در معنی امروزی خود مورد استفاده قرار گیرد (نظیف، «نقش تكایا درپایداری كالبدی بافت تاریخی گرگان»، ۱۳۹۰).
اولین مدرك ثبت شده از وجود تكیه در ایران به سال ۱۷۸۶ میلادی در استرآباد (گرگان امروزی) برمی‌گردد. در گرگان كه مانند بسیاری از شهرهای ایران مبتنی بر نظام محله‌ای شكل گرفته است، تكایا به عنوان یكی از عناصر اصلی مراكز محلات و عاملی هویت‌بخش و وحدت‌دهندۀ كاربری‌های اطراف و البته عاملی مهم در پایداری بافت تاریخی این شهر در طی سال‌های گذشته و حال بوده است (همان).
مراکز محلات به صورت گشایش فضایی در مسیر گذر اصلی و در قالب فضاهای مذهبی تکایا و حسینیه‌ها بر گِرد یک فضای باز شکل می‌گرفت. در روزهای محرم مراکز محلات، کارکرد مذهبی داشتند و در بقیۀ ایام سال، به عنوان فضاهای تجاری و مرکز محله از آن‌ها استفاده می‌شد. ایجاد گشایش فضایی در مرکز محله و محصور شدن آن توسط تکایا به صورت دو طبقه، امکان توقف دسته‌های عزاداری، سینه‌زنی، نوحه‌خوانی و ایستادن مردم در تکایا و تماشای مراسم را فراهم می‌کرد. در سایر مواقع سال، برخی از مراکز محلات مانند نعلبندان که در مسیر بازار بودند، به محلی برای تجمع دست‌فروشان و تکایای اطراف به مغازه تبدیل می‌شدند.
بناهای تکیه به دور فضای باز مرکز محله شکل می‌گرفتند. یکی از این تکایا معمولاً بزرگتر و با ارتفاع دو طبقه ساخته می‌شد و به آن پیرتکیه می‌گفتند. برخلاف تکیه‌های دیگر که به خانواده‌های خاصی تعلق داشت، پیرتکیه محلی برای پذیرایی از عموم مردم بود.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
