ـ مقدمۀ ساخت مجموعه
از تاریخچۀ ساخت میدان و بنای آزادی (شهیاد) کم‌وبیش سخن گفته‌اند. نقطۀ آغاز تصمیم‌گیری برای ساخت میدان و بنا مردادماه سال ۱۳۳۹ بود؛ یعنی بعد از آنکه محمدرضا شاه پهلوی در آذر ۱۳۳۷، فرمان برگزاری آیین یادبودی برای دوهزار و پانصدمین سال سلطنت کوروش را صادر کرد.[۱] در سال ۱۳۳۷ شورایی برای برگزاری جشن‌های۲۵۰۰ساله شکل گرفت تا این مراسم در سال ۱۳۴۰ برگزار شود.[۲] بر اساس برنامه‌ریزی شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی، این جشن شامل برنامه‌ها و مراسم گوناگون، تهیۀ مقالاتی دربارۀ تاریخ ایران و آیین شاهنشاهی، و برپایی طاق نصرت‌های بسیار در خیابان‌ها می‌شد.[۳] به دنبال این امر، در سال ۱۳۳۹، با تصمیم شورا و موافقت شاه، با شهردار تهران مذاکره شد تا با مراجعه به مهندسان سرشناس، یک دروازۀ شاهنشاهی مجلل را به شکل طاق نصرت در ورودی غربی تهران بنا کند.[۴] منظور از ورودی غربی تهران، دوراه مهرآباد در امتداد غربی خیابان آیزنهاور (آزادی) و ابتدای جادۀ مخصوص کرج بود که از آن مسیری به سمت فرودگاه مهرآباد منشعب می‌شد. استقرار دروازۀ شاهنشاهی در این محل، هم برای نمایش بنای یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ساله در ورودی پایتخت بود، و هم قرار بود در آینده از آن برای استقبال و پذیرایی از سران ممالک خارجی درهنگام ورود به شهر استفاده شود.[۵]
تصویر۱: دوراه مهرآباد در نقشۀ راهنمای تهران و حومه سال ۱۳۳۸، از مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب. مأخذ: رضا شیرازیان، تهران‌نگاری، ص۲۴۵
به دلیل کمبود بودجه، جشن در سال ۱۳۴۰ برگزار نشد و سال به سال به تأخیر افتاد.[۶] به تبع این موضوع، ساخت دروازۀ شاهنشاهی هم به تعویق افتاد و همانند جشن در دهۀ چهل رونمایی نشد؛ اما در همین دهه بود که تصمیم‌گیری‌های اساسی برای طرح و چگونگی اجرای این دروازه اخذ شد.
حدوداً در نیمۀ نخست دهۀ چهل بود که محدودۀ قرارگیری میدان در دوراه مهرآباد تعیین، و اراضی و املاک موجود در آن محدوده نیز شناسایی شد. هیئت وزیران در تیرماه سال ۴۵ و به دنبال قانون تملک اراضی که به جهت اجرای برنامه‌های شهرسازی در سال ۳۹ تصویب شده بود، با مصوبه‌ای سازمان مسکن را مجاز به تصرف و تملک قطعات موجود در محدودۀ میدان و پرداخت بهای آنها به مالکانشان نمود.[۷] نخستین طرح‌ها برای بنا و میدان نیز در همین نیمه تهیه شد؛ اما نهایتاً هیچ‌کدام موافقت شخص شاه را کسب نکرد. از این رو شورای جشن‌های شاهنشاهی برای رسیدن به طرحی مناسب، مسابقه‌ای برای طراحی میدان و بنای یادبود برگزار کرد. در این راستا، در تقاطع مهرآباد محوطه‌ای بیضی‌شکل را با ابعاد مشخصی برای قرارگیری این میدان تعیین[۸] و اطلاعیه‌ای برای شرکت در مسابقه در روز چهاردهم شهریور سال ۱۳۴۵ در روزنامۀ اطلاعات منتشر کرد.[۹] همان‌طور که دیگر برهمگان روشن است، حسین امانت برندۀ این مسابقه شد.
تکمیل طرح بنا و میدان
با انتخاب طرح امانت، تکمیل طرح و مقدمات اجرای آن آغاز شد. ابتدا شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی مسئول اجرای بنای یادبود شهیاد بود،[۱۰] و شهرداری مسئول اجرای میدان؛ اما کمی بعد، مسئولیت اجرای میدان به سازمان آبادانی و مسکن محول شد.[۱۱] شورای مرکزی جشن‌های شاهنشاهی از امانت خواست تا با مشورت با مهندس محسن فروغی ــ که ناظر منتخب شورا برای ساخت مجموعۀ شهیاد بود ــ [۱۲] طرح بنا و میدان را تکمیل کند. این تکمیل طرح می‌بایست بر تردد پیرامون میدان هم نظر می‌داشت؛[۱۳] چراکه این میدان فقط میدانی برای تماشا از دور نبود؛ هدف اصلی عوامل، بازدید مردم از بنای شهیاد و غرفه‌های درون میدان و همین‌طور استقبال از سران حکومتی در آن بود؛ بنابراین سهولت تردد امری الزامی به نظر می‌رسید. امانت در سال ۴۵ با در نظر گرفتن این موضوع تکمیل طرح میدان را آغاز کرد؛ اما بخشی از این طرح هرگز به مرحلۀ اجرا نرسید. مسیرهای ورودی و خروجی عابران پیاده و سواره در چهارسوی میدان و محدوده‌هایی برای توقف اتومبیل‌ها در این زمره است.
شرح قسمت‌های ساخته‌نشده بر اساس طرح سال ۱۳۴۵
امانت بنای یادبود شهیاد را در محل تقاطع امتداد محورهای خیابان آیزنهاور و خیابان کن قرار داد تا موقعیت بنا در میدان به گونه‌ای باشد که از چهار معبر اصلی منتهی به آن نمایان شود. امانت به منظور تسهیل رفت‌وآمد در میدان و پیرامونش، تردد عابران پیاده و سواره را از یکدیگر تفکیک و از ورودیِ هر چهار معبر تسهیل کرد.[۱۴] همچنین پارکینگ‌هایی را در محوطۀ میدان در نظر گرفت.
تصویر۲:محورهای اصلی میدان و معابر منتهی به آن. ماخذ: «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد وکتابخانۀ ملی ایران، سند ش۲۲۰۷۹۸۶، ص۶۵۳
بر اساس نوشته‌های امانت و یک نقشۀ باقی‌مانده از زمستان ۱۳۴۵ که در سند شمارۀ ۲۲۰۷۹۸۶ [۱۵] مرکز اسناد ملی ایران ثبت شده است، طراح برای تردد پیاده‌ها و سواره‌ها دو سطح مجزا با دو پهنای متفاوت را به دور میدان طراحی کرد: سطح زیرین که ۵/۲ متر زیر ترازِ ورودیِ چهار معبرِ منتهی به میدان بود، برای تردد اتومبیل‌ها در نظر گرفته شد و سطح بالایی که ۳ متر بالای ترازْ طراحی شده بود و پهنای کمتری داشت، به عبور پیاده‌ها اختصاص پیدا کرد. یک گذرگاه طاقدار هم در حد فاصل این دو سطح وجود داشت که به‌نوعی هم حصاری برای محوطۀ میدان بود و هم بنا به گفتۀ امانت «هماهنگی موزونی برای اطراف میدان» به وجود می‌آورد.[۱۶]
تصویر۳: نمایش دو سطح سواره‌رو و پیاده‌رو به دور میدان و دو رمپ پیاده و دو رمپ سواره در چهار ورودی میدان. ماخذ: «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، ش ۲۲۰۷۹۸۶، ص۶۵۳. با تصرف نگارنده
بر اساس این ایده، عابران پیاده می‌توانستند از طریق دو رمپی که در قسمتی از دو طرفِ مدخلِ چهار معبرِ اصلیِ منتهی به میدان طراحی شده بود، به سطح بالای گذرگاه ــ که امانت بلوار هم می‌نامیدش ــ[۱۷] برسند و میدان را تماشا کنند. عابران پیاده چنانچه قصد بازدید از بنا و غرفه‌های داخل میدان را می‌داشتند نیز می‌توانستند با رمپ‌هایی از پیاده‌راه، به محوطۀ داخل میدان برسند. اتومبیل‌ها نیز در مدخل چهار معبر، به‌واسطۀ رمپی عریض‌تر، به سطح زیرین گذرگاه می‌رسیدند. از نظر امانت این ایده در آن زمان بهترین راهی بود که می‌شد برای نظارت بر تردد پیرامونی میدان ارائه کرد تا عابران پیاده هم بدون هراس از برخورد با اتومبیل‌ها میدان را تماشا و به آن رفت‌وآمد کنند.[۱۸] امانت برای این مجموعه دو محوطۀ پارکینگ هم در نظر گرفته بود: یکی در زیر سطح میدان و دیگری در سطح سواره‌راه پیرامون میدان؛ یعنی در زیر سطح پیاده‌راه.[۱۹]
تصویر۴: جزئیات و ابعاد رمپ‌ها،ابعاد سطح پیاده‌راه،ابعادسطح سواره‌راه. ماخذ: «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، ش ۲۲۰۷۹۸۶، ص۶۵۳
تصویر۵: جزئیات در سطح سواره‌راه و پیاده‌راه. ماخذ: «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، ش ۲۲۰۷۹۸۶، ص۶۵۳.با تصرف نگارنده
بازنمایی طرح در ماکت میدان
در روز نصب سنگ بنای شهیاد به دست محمدرضا شاه در سال ۱۳۴۶، ماکتی از مجموعۀ میدان و بنا به نظر شاه رسید.[۲۰] تصاویر باقی‌مانده از این ماکت، حاکی از وجود شباهت‌ها و تفاوت‌های میدان با طرح تکمیلی ارائه‌شدۀ امانت در زمستان سال ۴۵ است. با وجود گذرگاه پیرامونی و پل‌هایی که از سطح بالای گذرگاه به درون میدان راه می‌برد، به نظر می‌رسد که تغییراتی در تراز سواره‌راه حاصل شده بود؛ چراکه دیگر فقط دو رمپ در چهار ورودی به چشم می‌خورد که به سطح بالای گذرگاه می‌رسید و امانت آنها را در سال ۴۵ به عابران پیاده اختصاص داده بود.
تصویر۶: ماکتی از مجموعۀ شهیاد آریامهر که گذرگاه طاقدار پیرامونی،رمپ‌های ورودی عابران پیاده، رمپ‌های ارتباطی میان سطح بالای گذرگاه و میدان، و غرفه‌های زیرزمینی در میدان را نمایش می‌دهد. ماخذ: «بازدید محمدرضا پهلوی به همراه مقامات مملکتی از پروژه و ماکت میدان و برج شهیاد»، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۳۴۰۲۵۲۸۶۴، ص۵
افتتاح میدان
از سیمای تکمیل‌شدۀ هستۀ اصلی میدان در مهرماه ۱۳۵۰، همزمان با برگزاری جشن‌های۲۵۰۰ساله، همراه با بنای یادبود شهیاد رونمایی شد. اما سیمای میدان نه شباهتی به طرح سال ۴۵ داشت، نه شباهتی به ماکت سال ۴۶؛ هنوز اثری از پارکینگ زیرزمینی، گذرگاه پیرامونی و رمپ‌های اختصاص‌یافته به تردد سواره و پیاده در میدان نبود. تنها وسیلۀ تفکیک عبور پیاده و سواره، گذرگاهی زیرزمینی در شرق میدان بود. در شرق میدان، پلکانی عریض به یک گذرگاه زیرزمینی منتهی می‌شده است. این گذرگاه که با دو پلکان، به دو سوی منتهی‌الیه خیابان آیزنهاور راه می‌برد، معبری برای عابران پیاده بوده و امروز نیز با عملکردی شبیه به یک بازارچه و با نام «خانه‌ی فرهنگ ایرانسرا» برجاست و می‌توان از آن به میدان رسید.
وضعیت میدان پس از افتتاح
گرچه که به نظر می‌رسد وجود گذرگاه شرقی جایگزینی برای رمپ‌های عابران پیاده شده باشد، عملاً تا نیمۀ دهۀ پنجاه مورد استفادۀ عموم قرار نگرفت و بیشتر محلی بود برای خواب و غذاخوری افراد بی‌خانمان.[۲۱] در نیمۀ اول دهۀ پنجاه تصمیماتی برای سامان دادن به وضعیت این گذرگاه گرفته شد که بیشتر برای نظارت بر رفت‌وآمد بازدیدکنندگان، تقویت مسائل امنیتی و ایجاد سیمایی خوش بود.
پس از افتتاح بنا و تا پیش از انقلاب، تصمیمات و برنامه‌هایی برای توسعۀ بنا و میدان اخذ شد. با این حال به نظر می‌رسد که برنامه‌ای برای اجرای گذرگاه طاقدار، امکان ورود و خروج پیاده و سواره از هر چهار سمت و ایجاد پارکینگی زیرزمینی در دست نبود. آنچه برای میدان پیشنهاد می‌شد، بیشتر در راستای توسعۀ آن و گسترش فضای سبز پیرامونی‌اش و نیز تقویت مسائل حفاظتی بود.[۲۲] میدان هیچ‌گاه محصور نشد و تردد منظم پیاده و سواره از هر چهار معبرِ منتهی به میدان هم عملی و تسهیل نشد. میدان به جز زیرگذرشرقیِ از پیش موجود، گذرگاه عبوری دیگری را در خود جای نداد.
تصویر۷: پلکان واقع در بخش شرقی میدان. در مقابل پلکان، ورودی گذرگاه شرقی قرار دارد. تصویر از نگارنده
تصویر۸: ورودی گذرگاه زیرزمینی در میدان. تصویر از نگارنده
پی‌نوشت‌ها
[۱] جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی به روایت اسناد ساواک و دربار (بزم اهریمن)، ج۱، ص۳و۵۷ پیوست اسناد
[۲] همان، ص۲ پیوست اسناد
[۳] مختار حدیدی، « اسناد پهلوی دوم و نمونه اندیشه‌های باستان‌گرایانه: نگاهی به اسناد محرمانۀ جشن‌های شاهنشاهی»، ص۱۰۵
[۴] مرکز اسناد مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند ش۱۲۱-۲۲-۱۲ . قابل مشاهده در : مختار حدیدی، «اسناد پهلوی دوم و نمونه اندیشه‌های باستان‌گرایانه: نگاهی به اسناد محرمانۀ جشن‌های شاهنشاهی»، ص۱۲۹
[۵] جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی به روایت اسناد ساواک و دربار (بزم اهریمن)، ج۱، ص۵۷؛ مرکز اسنادمؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند ش۱۲۱-۲۲-۱۲ . قابل مشاهده در : مختار حدیدی، «اسناد پهلوی دوم و نمونه اندیشه‌های باستان‌گرایانه: نگاهی به اسناد محرمانۀ جشن‌های شاهنشاهی»، ص۱۲۹
[۶] مرکز اسناد مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، سند ش ۶۸۰۵۹. قابل مشاهده در : مختار حدیدی، « اسناد پهلوی دوم و نمونه اندیشه‌های باستان‌گرایانه: نگاهی به اسناد محرمانۀ جشن‌های شاهنشاهی»، ص۱۲۵و۱۲۸؛ جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی به روایت اسناد ساواک و دربار (بزم اهریمن)، ج۲، ص۱۹، پیوست اسناد.
[۷] روزنامۀ رسمی کشور شاهنشاهی، ش۶۲۵۳، ۱۸مرداد ۱۳۴۵؛ «تملک اراضی میدان شهیاد(میدان آزادی)تهران»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش ۳۹۵۵۱۸۹، برگ مورخ ۲۰تیر ۱۳۴۵
[۸] روزنامه‌ی رسمی کشور شاهنشاهی، ش۶۲۵۳ (۱۸ مرداد ۴۵) در: «تملک اراضی میدان شهیاد(میدان آزادی)تهران»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش ۳۹۵۵۱۸۹؛ «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۲۲۰۷۹۸۶، ص۶۰۰
[۹] روزنامۀ اطلاعات، ش۱۲۰۷۲ (۱۴ شهریور ۱۳۴۵)، ص۱
[۱۰] «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۲۲۰۷۹۸۶، ص۶۲۵
[۱۱] همان، ص۵۹۴
[۱۲] همان، ص۶۳۴
[۱۳] همان، ص۶۰۰و۶۱۳و۶۳۳
[۱۴] همان، ص۶۰۲
[۱۵] «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۲۲۰۷۹۸۶
[۱۶] همان، ص۶۰۰و۶۰۱و۶۵۳
[۱۷] «بلوار» عنوانی است که در نقشه برای سطح پیاده‌راه به کار برده شده است.
[۱۸] «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۲۲۰۷۹۸۶، ص۶۰۰و۶۰۱
[۱۹] همان، ص۶۰۲و ۶۵۳
[۲۰] روزنامۀ اطلاعات، ش۱۲۴۲۶ (یازدهم آبان ۱۳۴۶)، ص۲۸؛ «بازدید محمدرضا پهلوی به همراه مقامات مملکتی از پروژه و ماکت میدان و برج شهیاد»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۳۴۰۲۵۲۸۶۴
[۲۱] «انجام تمهیدات حفاظت میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۲۶۴۲۳۸۱۰، صورت جلسۀ سری ۲۸و۲۹و۳۰ تیرماه ۱۳۵۴
[۲۲] رک: «صورت‌جلسه انجمن شهر تهران»، سند سازمان اسناد کتابخانۀ ملی ایران، سند ش ۳۴۰۲۴۴۵، ص۶؛ «خلاصه صورت‌جلسات انجمن شهر»، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۳۴۰۱۴۵۹، ص۲۳؛ «مصوبات انجمن شهر تهران»، سند سازمان اسناد وکتابخانۀ ملی ایران، سند ش۳۴۰۳۳۱۹، ص۱۳و۱۴؛ «خلاصه صورت‌جلسات انجمن شهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، سند ش۲۶۴۲۳۸۱۰، صورت جلسۀ سری ۲۸و۲۹و۳۰ تیرماه ۱۳۵۴؛ همان، برگ مورخ ۲۰ خرداد۵۱؛ همان، برگ مورخ ۱۹خرداد ۵۱؛ همان، برگ مورخ ۱۶ مهر ۵۱
منابع
ـ اطلاعات، ش۱۲۰۷۲ (۱۴ شهریور ۱۳۴۵)
ـ اطلاعات، ش۱۲۴۲۶ (یازدهم آبان ۱۳۴۶)
ـ «انجام تمهیدات حفاظت میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ۱۳۵۴، ش ۲۶۴۲۳۸۱۰
ـ «بازدید محمدرضا پهلوی به همراه مقامات مملکتی از پروژه و ماکت میدان و برج شهیاد»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، بی‌تا، ش ۳۴۰۲۵۲۸۶۴
https://dl.nlai.ir/UI/4e8d8a54-3b2b-43ab-bc1d-cab978dd8e53/catalogue.aspx
ـ «تملک اراضی میدان شهیاد(میدان آزادی)تهران»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ۱۳۴۵-۱۳۵۱، ش ۳۹۵۵۱۸۹
ـجشن شاهنشاهی ایران، ش۱ ( ۳ مرداد ۱۳۵۰)
ـجشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی به روایت اسناد ساواک و دربار (بزم اهریمن). ج۱و۲و۳. چ۱. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۷
ـ حدیدی، مختار. «اسناد پهلوی دوم و نمونه اندیشه‌های باستان‌گرایانه: نگاهی به اسناد محرمانه جشن‌های شاهنشاهی». در تاریخ معاصرایران. ش۵. بهار ۱۳۷۷. ص۱۰۳-۱۸۸
ـ «خلاصه صورت‌جلسات انجمن شهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ۱۳۵۲، ش ۳۴۰۱۴۵۹
ـ شیرازیان، رضا. تهران‌نگاری؛ بانک نقشه‌ها و عناوین مکانی تهران قدیم. تهران: دستان، ۱۳۹۵
ـ «صورت‌جلسه انجمن شهر تهران»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ۱۳۵۷، ش ۳۴۰۲۴۴۵
ـ «طرح خرید عرصه و اعیان میدان شهیاد آریامهر»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ۱۳۴۵-۱۳۴۷، ش ۲۲۰۷۹۸۶
«مصوبات انجمن شهر تهران»، سند سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، تهران، ۱۳۵۳، ش ۳۴۰۳۳۱۹
مهسا پوراحمد:
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
