در سال ۱۳۴۸ش از میان دو سقف دارالسلام حرم امام رضا (ع) چند کیسه حاوی نسخ قدیمی کشف شد که شرح مختصر آن را احمد گلچین معانی در مقدمه مقاله‌ای با عنوان «شاهکارهای شگفت‌انگیز قرن پنجم هجری و سرگذشت حیرت‌آور آن» بیان کرد. یکی از این نسخه‌ها پاره‌ای از قرآنی چهارده پارۀ کاغذی است که مطابق با یادداشت آغازینش در سال ۳۲۷ق کتابت شده است. از میان محققانِ آن زمان صرفا حبیب‌الله فضایلی بود که در یک سطر این نسخه را به منزلۀ یکی از قرآن‌های کهن کوفی شرقی معرفی کرد و تصاویر و اطلاعاتی عمومی از آن نیز اخیرا در کتاب شاهکارهای هنری آستان قدس رضوی منتشر شد. به رغم قدمت تاریخی، این نسخه ناشناخته باقی ماند جز اینکه در سال‌های اخیر کارکنان کتابخانۀ آستان قدس رضوی گاه و بیگاه در مصاحبه‌هایشان، آن را کهن‌ترین نسخۀ وقفی حرم امام رضا (ع) معرفی می‌کنند.قرآن ۳۲۷ق که به واسطۀ نام واقفش به قرآن کشواد بن املاس نیز معروف شده است، در آغاز جزو نخست وقف‌نامه‌ای دارد که برگ اولش افتاده است. اما در برگ دوم تاریخ کتابت ۳۲۷ق و محل کتابت، اصفهان، درج شده است. بدین ترتیب این مصحف کهن‌ترین قرآن کاغذی تاریخ‌دار جهان اسلام است. پیش از این جاناتان بلوم قرآن علی بن شاذان رازی، مورخ ۳۶۱ق، را کهن‌ترین نسخه دانسته بود. دیگر اینکه این مصحف کهن‌ترین قرآنی است که محل کتابتش در رقم ذکر شده است. به ویژه اینکه محل کتابت آن اصفهان است، شهری که در سال ۳۲۷ق به تازگی به سلطۀ مرداویج زیاری درآمده بود و می‌تواند به منزلۀ کهن‌ترین کانون قرآن‌پردازی ایران شناخته شود.ظاهرا در طی بازسازی حرم امام رضا در سال‌های بعد پاره‌ای دیگر از این قرآن کشف شد که یادداشت آغازش گواهی می‌دهد این نسخه را شخصی به نام مسلم بن حسین حسوله از طرف کشواد بن املاس بر حرم امام رضا (ع) وقف کرده است. این مسلم بی‌شک یکی از اعضای خاندان مشهور حسوله است؛ خاندانی که در سدۀ چهارم و پنجم برای آل بویه دبیری می‌کردند و مشهورترینشان ابوالعلا محمد بن علی حسوله (ف ۴۵۰ق)، معروف به صفی‌الحضرتین، وزیر شیعۀ آل بویه، غزنویان و سلجوقیان بود. از بررسی نام اعضای این خاندان بر می‌آید مسلم بن حسین احتمالا پسر عموی ابوالعلا محمد بوده و بدون شک این نسخه در سدۀ پنجم بر حرم امام رضا (ع) وقف شده است در نتیجه نمی‌تواند کهن‌ترین نسخۀ وقف شده بر حرم امام رضا (ع) تلقی شود.خط نسخه، کوفی شرقی است با ویژگی‌های منحصربه‌فرد که سبکش با قرآن‌های شرق ایران، همچون قرآن‌های عصر غزنوی کاملا متفاوت است. در اینجا ارتفاع حروف عمودی کوتاه است، اتصال حروف با خطوط نسبتا نازک «v» شکل کتابت می‌شود، میل به تدویر زیاد، و فاصله حروف مطابق با سنت کوفی اولیه زیاد است. دست کم پنج قرآن دیگر با خطی مشابه با خط قرآن کشواد در مجموعه‌های دیگر هست و با توجه به مشخص بودن محل کتابت قرآن کشواد، می‌توان نتیجه گرفت این سبک در سدۀ چهارم در اصفهان رواج داشته است. از طرفی با توجه به اینکه در مقدمۀ الفهرست از قلمی به نام «اصفهانی» در زمرۀ اقلام کتابت قرآن سخن رفته آیا ممکن است این سبک همان قلم اصفهانی باشد؟ فعلا در این باره با قاطعیت نمی‌توان اظهار نظر کرد اما دست کم به استناد این نسخه می‌توان قدمی در شناخت سبکی منطقه‌ای در مرکز ایران برداشت و روایتی تازه دربارۀ این بخش از تاریخ خوشنویسی سده‌های نخستین ایران عرضه کرد.
*متن حاضر خلاصۀ مقاله‌ای از نگارنده است که به زودی منتشر خواهد شد؛ مشخصات مقاله به این شرح است:Sahragard, Mahdi. “Revived leafs: The Koran endowed by Kashwād b. Amlās as the oldest papern Koran”, Journal of Islamic Manuscript (forthcoming).
اشتراک مطلب
لینک کوتاه
مطالب مرتبط
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
