به نام خدا
از میان منابع مکتوب، وقفنامهها بهترین گونۀ اسناد برای مطالعه در تاریخ معماری ایران به شمار می‌روند. در بین اسناد تاریخی، وقفنامهها تنها گروه اسناد هستند که هنوز اعتبار خود را از دست ندادهاند و تا به امروز هم از جنبۀ حقوقی و هم شرعی اهمیت بسیاری دارند. از این رو تعدادشان نیز از دیگر اسناد باقی‌مانده بیشتر است. به عبارتی دیگر وقف نامه ها تفاوت عمده ای با دیگر قراردادها دارند که در امر پژوهش جزء ویژگی ها و مزیت های وقف محسوب می شود. یکی از این ویژگی ها «حبس مال» است که تا حدودی راه ایجاد تغییر و تحولات در اصل مال (عین موقوفه) را مسدود کرده. ویژگی دیگر «تسبیل منافع» است که این ویژگی نیز سبب شده وقف زنده و پویا باشد.
از دیگر ویژگی های وقف نامه ها این است که این اسناد یا دائم العتبار هستند و یا اعتبار آنها طویل المدت است. دیگر اینکه در وقف نامه ها مسؤلیت هایی برای رسیدگی به امور وقف مشخص شده است که تا نسل های پی در پی باید تسلسل داشته باشد و به آن عمل شود. از این رو این اسناد گاهی تا قرن ها قابل استنادند و تلاش بیشتری در حفظ اصل وقف نامه و تهیه رونوشت از آن می شود. چه بسا مبایعهنامهها، فرمانها، احکام، اجارهنامهها و... که یا مدت اعتبار آنها به اتمام رسیده و یا ساختار سندی آنها تغییر یافته و شکل تغییر یافتهی آن از اعتبار بیشتری برخوردار است. بنابر این وقف نامه در صورتی که به آن عمل شده باشد، یک سند واحد نیست بلکه مجموعه یا پرونده ای شامل: اصل سند، رونوشت آن، رقبات موقوفه، تأیین تولیت متولیان بعدی، صورت منافع و مخارج موقوفه، اجاره نامه های ادواری عین موقوفه یا رقبات آن، استشهادات و ... است که در مجموع اطلاعات جامعی در مورد یک یا چند بنا یا محدوه جغرافیایی به دست می دهد. اما صرف نظر از تمامی اوراق وابسته به یک وقف نامه، اگر عمل به وقف آن جاری و تلسل تولیت آن رعایت شده باشد، ولو وقف نامه یک برگ منفرد باشد و هرچند نام های مندرج در آن ناشناخته یا نامأنوس به نظر آید، با کمک اطلاعات متولی از مکان موقوفه و رقبات آن می توان نام های معادل امروزی را با نام های کهن موجود در وقف نامه تطبیق داد.
مطالب وقفنامهها اطلاعات معماریانۀ فراوانی را، از مقیاس کلان مانند شهر و منطقه تا مقیاس خرد مانند اجزا و عناصر بناها، در بر می‌گیرد. همچنین برای شناخت مسائل اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مرتبط با موقوفات نیز سودمندند. همچنین از آنجا که مورد وقف شده به نوعی حبس و بلوکه شده، بازیابی اطلاعات آن از متن وقفنامه امکانپذیرتر است. با مطالعۀ برخی وقفنامهها می‌توان نام بسیاری از شهرها و روستاها و ولایت‌ها را شناسایی کرد و به نام‌های تاریخی آنها پی برد. یکی دیگر از مهم‌ترین کاربرد‌های وقفنامهها بازسازی فرضی مجموعه بناهایی است که کاملاً ویران شده و فاقد نقشه یا متون تاریخی‌اند که این امر معمولاً از طریق وقفنامهها امکان پذریرتر است تا سایر اسناد. چنانکه ممکن است در یک اجارهنامه، بنایی خاص به اجاره داده شده باشد که اتفاقاً این بنا مورد مطالعه نیز باشد. این بنا هرچند در اجارهنامه تعیین حدود شده باشد، اگر اسامی حدود بنا نیز قدیمی و ناشناخته باشد نمی‌توان از مکان دقیق آن اطلاعی حاصل کرد. حال آنکه اگر همین بنا وقف باشد، ولو اینکه اکنون از بین رفته باشد، اگر به وقفیت آن عمل شده مکان آن به راحتی قابل شناسایی خواهد بود. شماری از آنها که مفصل‌تر و مربوط به مکان‌ها و اشخاص مهم‌اند، اطلاعات خوبی دربارۀ نام فضاها و حتی چگونگی قرارگیری‌شان در کنار یکدیگر دارند. «وقف‌نامۀ ربع رشیدی» متعلق به عصر ایلخانیان نمونۀ بسیار خوبی است که چند پژوهشگر بر اساس آن توانسته‌اند از شهرک ربع رشیدی ، نقشه‌های کلی و بازسازی‌های سه‌بعدی فرضی ارائه دهند. [۱]
در برخی وقفنامهها بناها با جزئیات توصیف شده‌اند که مواردی چون ابعاد، شکل ظاهری، مصالح، و فنّ ساخت را در بر می‌گیرد. این اسناد افزون بر کاربرد در مطالعۀ تاریخ معماری، برای مرمت آثار نیز مفیدند، زیرا وضعیت اصیل بناها را می‌نمایانند. یکی از وقف‌نامه‌های مناسب در این زمینه، «وقف‌نامۀ قنات دولت‌آباد یزد» است که باغ دولت‌آباد و عمارت‌هایش را با دقت توصیف می‌کند. «[...] و آن خیابانی است به طول پنج شش میل و عرض چهل پنجاه ذراع که درختان آن سر به فلک کشیده و از آواز آبشارهایش فلک روی استراحت ندیده.» «[...] در وسط هر دو مدخل به رسم زیرزمین، مواضع خوب و امکنۀ مرغوب سرانجام شده، و تمام آنها به سنگ و آهک و آجر و گچ، صورت پذیرفته.» «منظرهایش شبیه منظر شمس و قمر، و شیشه‌های ارسی‌اش از زجاجیت دیدۀ صاحبان بصیرت روشن‌تر.» [۲]
مطالعۀ وقفنامهها علاوه بر اطلاعات کالبدی، اطلاعات ذی قیمت دیگری را در شناخت دانش های وابسته به معماری نیز در اختیار ما می گذارند که اهم آنها عبارت‌اند از:
- شناخت مسائل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مربوط به موقوفات.
- شناخت حامیان، بانیان، اداره کنندگان، مقیمان، عوامل ساخت، اقتصاد بنا، کارکردها، مشاغل مرتبط با بنا و ... در یک دوره مشخص از تاریخ.
- شناخت اصطلاحات تاریخ مربوط به معماری مانند: سباط، قبه، ذراع، جلوخان و ... که اکنون نیز متداولند و نیز اصطلاحاتی مانند: اخطاط کردن (طرح ریزی بنا روی زمین)، شراب خانه(جای شربت)، حوائج خانه (انبار مواد غذایی) و ... که اکنون کمتر بکار می روند.
در پایان لازم به ذکر است که بیان اهمیت وقف نامه ها در مطالعات تاریخ معماری، به هیچ عنوان از اهمیت سایر انواع سند نمی کاهد. چرا که اسناد دیگر نیز می توانند اطلاعات ارزشمندی در زمینه معماری به مغهوم کلان آن داشته باشند. چه بسا عده ای از اسناد مانند قراردادی که با یک معمار برای ساخت یک بنا منعقد شده اطلاعاتی بیشتر از وقف نامه ها داشته باشد ...
[۱]. احسان طهماسبی، «بررسی چگونگی کاربرد اسناد در مطالعات تاریخ معماری ایران»، دو فصل نامه معماری ایرانی، ۱۳۹۳، ش ۶ ص ۱۶۵
[۲]. همان‌جا.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
