در یادداشت قبل با عنوان « رد پای کتیبه‌های خطِ بناییِ مسجدِ جامعِ عباسی در دیگر سرزمین‌ها» بحث از کتیبه‌ای شد که منابع مختلف آن را متعلق به مسجد جامع عباسی دانسته‌اند (قوچانی، ۱۳۶۴: ۱۲۱؛ الصقال، ۲۰۰۴: ۱۲) درحالی که چنین کتیبه‌ای الان در بنا وجود ندارد. در ادامه منابعی معرفی شد که نشان می‌داد امروز این کتیبه در موسسه هنری شیکاگو نگهداری می‌شود (Pope: 1938: 528؛ ولش، 1385: 64؛ Denney و دیگران، 1976: 261، Safadi، 1978: 49).
سوالی که هنوز باقی مانده، این است که آیا واقعا این کاشی متعلق به مسجد جامع عباسی بوده یا خیر. برای پاسخ، توجه به عکس هولستر از جلوخان مسجد (تصویر ۳-الف) می‌تواند راهگشا باشد. در جبهه شرقی جلوخان، در ردیف پایین، کتیبه ش۳۲-هو[۱] (تصویر ۴-هـ)، با وضعیت امروز آن (تصویر ۴-الف) مطابقت ندارد. اگر تصویر کتیبه موجود، سیاه وسفید و سپس مات شود، تقریبا به صورت یکپارچه روشن دیده می‌شود (تصویر۴-الف) در حالیکه بر روی کتیبه مورد نظر در عکس هولستر لکه رنگ روشن در وسط، چهار لکه تیره رنگ در چهارگوشه و لکه تیره رنگی مشابه علامت × دیده می‌شود (تصویر۴-هـ). برای بررسی وضعیت کتیبه ش۳۲-هو، مرور عکسی از دیگر مجموعه‌ها راهگشا خواهد بود. در عکسی از مجموعه فوتوتهامی (تصویر۳-ب) به نظر می‌رسد کاشیِ کتیبهٔ ش۳۲-هو افتاده است(جهت سایه نشان می‌دهد که فرورفتگی در این محل وجود دارد). در این عکس، کاشی‌های اطراف محل کتیبه ب در جای خود، سالم نصب هستند (تصویر۵-ب). بنابراین احتمال دارد جدا شدن کاشی از بنا به دلیلی غیراز فرسایش بوده باشد. از آنجایی که عکس‌های این مجموعه شناسنامه ندارد، باید از طریق بررسی شواهد به تاریخ آن نزدیک شد. عکسی از هرتسفلد (تصویر ۶-الف)، نزد موسسه اسمیتسونین [۲]، نشان می‌دهد که در محل شروع کتیبهٔ خط ثلث دور سردر، تعدادی کاشی به صورت به‌هم‌ریخته، نصب شده است. تاریخ این عکس نزد مجموعه مذکور، ۱۹۲۳م (۱۳۰۲ش) ثبت شده است. عکسی از رابرت بایرون (تصویر ۶-ج) نزد موسسه هنری کورتولد[۳] که تاریخ ۳۴و۱۹۳۳م (۱۳ و ۱۳۱۲ش) برای آن ثبت شده، ابتدای کتیبه دور سردر را به صورت مرمت‌شده نشان می‌دهد. در تصویر۶-ب، نزد مجموعه فوتوتهامی، ابتدای کتیبه دور سردر مشابه وضعیت کتیبه در عکس هرتسفلد، به هم ریخته دیده می‌شود. بنابراین می‌توان انتظار داشت عکسی از سردر که نزد فتوگرافی تهامی است، قبل از ۱۳۱۳ش گرفته شده باشد. بر این اساس کتیبهٔ ش۳۲-هو (تصویر ۴-هـ)، تا قبل از این سال از بنا جدا شده است. عکسی هم نزد مرکز اسناد میراث تهران وجود دارد که نشان می‌دهد کتیبه ش۳۲، کتیبه فعلی، در مهرماه ۱۳۱۶ش در محل خودش بر روی جلوخان مسجد نصب بوده است(تصویر۵-ج). مشکوتی (۱۳۱۷: ۴۶ و ۵۰) خبر از تعمیر بدنه‌های جلوخان مسجد جامع عباسی در فاصله سال ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ش داده است. از این رو ممکن است کتیبه ش۳۲، در تعمیرات همین سال‌ها بر روی بنا نصب شده باشد.
در مورد طرح کتیبهٔ ش۳۲-هو، می‌توان آزمایشی را پی گرفت. ابتدا فرض می‌شود کتیبه از دست رفته، طرحی مشابه کتیبهٔ فعلی (کتیبهٔ ش۳۲) داشته است. از این رو می‌توان از کتیبه ش۱۲ (تصویر۴-ب)که در جلوخان، بالای کتیبه ش۳۲ قرار دارد، بهره برد. طرح این دو کتیبه مشابه است با این تفاوت که طرح کتیبه ش۱۲ معنی‌دار و منظم است درحالیکه طرح کتیبه ش۳۲ مغشوش و نامفهوم است و گویی کسی که طرح را بر روی کاشی پیاده می‌کرده، سواد نوشتن نداشته است و فقط سعی کرده طرح را بر روی کاشی به صورت ناشیانه‌ای نقاشی کند. برای بررسی فرض فوق، تصویر کتیبه ش۱۲ بایستی سیاه-سفید و مات شود. در تصویر حاصل دیده می‌شود که لکه‌هایی با رنگ روشن یا تیره، آن چنان که در عکس کتیبه ش۳۲-هو (تصویر ۴-هـ) دیده می‌شود، وجود ندارد.
در مرحله بعد فرض می‌شود که کتیبه ش۳۲-هو همان طرح امروز را داشته با این تفاوت که از چند رنگ در ترسیم کتیبه استفاده شده است. این توصیفات مطابق با کتیبه غ۱۷ (تصویر ۴-ج) است. این کتیبه در جبهه غربی جلوخان، بالای کتیبه نستعلیق «ناد علیا...» قرار دارد. در تصویر سیاه-سفید و مات شده از این کتیبه، لکه‌ای تیره رنگ در وسط آن دیده می‌شود در حالیکه در عکس ش۳۲-هو (تصویر ۴-هـ) در وسط رنگ لکه، روشن دیده می‌شود. بنابراین این فرض نیز، رد می‌شود.
حال اگر همین آزمایش بر روی عکس کتیبهٔ «الف» انجام گیرد، به نظر می‌رسد که کتیبه «الف» با کتیبه ش۳۲-هو مطابقت دارد(مقایسه تصویر ۴-د و ۴-هـ). تیره و روشنی لکه‌های رنگ، در دو تصویر کاملا منطبق به نظر می‌رسند. از این می‌توان نتیجه گرفت که کتیبه ش۳۲-هو شاید همان کتیبه «الف» باشد که در موسسه هنری شیکاگو نگهداری می‌شود. همانطور که در ابتدا نیز اشاره شد، عکس کتیبه «الف» در کتاب پوپ، با ارجاع به موسسه هنری شیکاگو چاپ شده است. از آنجایی که تاریخ چاپ این کتاب، متعلق به سال ۱۹۳۸م (۱۳۱۷ش) است، به نظر می‌رسد حداقل از سال ۱۳۱۷ش کتیبه «الف» در موسسهٔ مذکور وجود داشته است.
ـــــــــــــ
*در انجام این پژوهش، راهنمایی‌های دکتر گلچین عارفی بر نویسنده بسیار راهگشا بود و بر خود لازم می‌دانم از ایشان تشکر کنم.
منابع:
سفادی، یاسین حمید، (۱۳۸۱)، خوشنویسی اسلامی. ترجمهٔ مهناز شایسته فر. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی.
الصقال، مأمون لطفی، (۲۰۰۴)، "مبادی الخط الکوفی التربیعی" در: حروفً عربیّة. ش: ۱۳:
قوچانی، عبدالله، (۱۳۶۴)، خط کوفی معقلی در مساجد باستانی اصفهان. تهران: بنیاد اندیشه اسلامی.
مشکوتی. ۱۳۱۷. «به مناسبت اتمام تعمیر سردرب و جلوخان مسجد شاه اصفهان.» در: تعلیم و تربیت ۸۷-۸۸ (۸): ۴۶-۵۰.
ولش، آنتونی، (۱۳۸۵)، شاه عباس و هنرهای اصفهان. ترجمهٔ احمدرضا تقاء. تهران: فرهنگستان هنر.
Pope, Arthur Upham, (1938), A Survey of Persian Art. From Prehistoric Times to the Present, Vol8. New York: Oxford University Press.
Denny, Walter; Ezzy, Waffiya; & Watson, Oliver. (1976). Ceramics. In The Arts of Islam: Hayward Gallery 8 April - 4 July 1976. London: Westerham Press.
Welch, Antoni, (1973), Shah ’Abbas and the Art of Isfahan, Catalogue of exhibitions hels at Asia House Gallery, New York and the Fogg Art Museum, Cambridge: Harvard University.
Safadi, Yasin Hamid, (1978), Islamic calligraphy. London: Thames and Hudson.
O’Kane, Bernard. (2018, April 1). The Monumental Inscriptions of Historic Cairo.
Art Institution of Chicago. (2010, July). Arthur Pope and a New Survey of Persian Art.
http://collections.si.edu/search/index.htm
http://www.artandarchitecture.org.uk/
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
