اولویت ثبت و یا مستندنگاری رویدادهای تاریخی در هر دوره متفاوت بوده است و به همین دلیل بخش‌هایی از تاریخ، حتی در گذشتهٔ نزدیک، در تاریکی به سر می‌برد. یک پژوهشگر تاریخ گاهی ساعت‌ها و روزها به دنبال نشانه‌هایی می‌گردد که در زمان وقوع به درستی ثبت نشده‌اند و یا در نگهداری مستندات آن کوتاهی صورت گرفته است. به اسناد اداری به جای مانده در واحد بایگانی و یا انبار یک سازمان ممکن است به چشم اشغال‌کنندهٔ فضا و یا مادهٔ آماده برای بازیافت نگاه شود و اگر بخت یار باشد در گوشه‌ای باقی می‌مانند و شاید روزی نوری از گذشته بتابانند. بسیاری از نامه‌ها و پرونده‌هایی که به نظر می‌رسد اهمیت خود را از دست داده‌اند، ممکن است حاوی نکات ارزشمند تاریخی باشند. متاسفانه بیشتر اسناد بعد از گذشت چند سال، امکان حضور در قفسه‌های بایگانی سازمان مربوطه و یا مرکز اسناد کتابخانه ملی را پیدا نمی‌کنند.
اخیراً، پیرو طرحی که میراث فرهنگی خوزستان جهت مرمت عمارت کاخ استانداری خوزستان در دست تهیه دارد، فرصتی دست داد تا در فرایند مطالعات این پروژه که زیر نظر دکتر روح‌اله مجتهدزاده و دکتر کاوه ضیا انجام می‌شود، همکاری داشته باشم. نتایج این مطالعات که امید است در آینده‌ای نزدیک انتشار یابد، می‌تواند ذهنیت ما دربارهٔ پیشینه این بنا و اهمیت آن در تاریخ معماری معاصر را به کلی دگرگون سازد. در معدود اسناد تصویری و نقشه‌های به جای مانده از دوره پهلوی اول، از جمله نقشه «شهر جدید اهواز» مربوط به سال ۱۳۱۹ [۱]و نقشه دیگری که راه‌آهن در حدود سال ۱۳۳۰ از شهر اهواز تهیه کرده است[۲] تفاوت‌های آشکاری میان فرم بنا در آن دوره و وضعیت امروزی آن به چشم می‌خورد. شرح کامل این تفاوت‌ها و روند تغییرات بنا موضوع مقاله‌ای است که در آینده، از سوی تیم پژوهشی پروژه، منتشر خواهد شد؛ اما در این فرصت، با موافقت مدیران این پژوهش، می‌خواهم بخشی از مجموعه اسناد مهمی را که در مرکز اسناد کتابخانه ملی یافتم و اطلاعات تازه‌ای دربارهٔ نقطه عطف این تغییرات ارائه می‌دهد، با علاقه‌مندان به معماری معاصر ایران و تاریخ شهر اهواز در میان بگذارم.
همانگونه که در بالا نیز تلویحاً اشاره شد، در خلال تحقیق بر بنای کاخ، بر اساس نقشه‌های قدیمی شهر اهواز و نیز چند عکس پیش از دهه ۳۰ از پل سفید اهواز، که بنای کاخ استانداری در پس‌زمینه آن قابل مشاهده بود، برای تیم تحقیق مسجل شد که بنای فعلی کاخ استانداری با بنایی که در دوره پهلوی اول در این مکان ساخته شده بود، کاملا متفاوت است؛ اما نشانه‌ای از عوامل و دلایل اعمال این تغییرات و معمار یا معماران بنای جدید در دست نبود تا اینکه در کتابخانه ملی با مجموعه‌ای سند، تحت عنوان «اسناد رونوشت قرارداد شرکت بوتان با شهرداری اهواز درباب کاخ سلطنتی» برخوردم. در یکی از این اسناد که شامل صورتجلسه انجمن شهر اهواز[۳] و نامه شهردار وقت به رئیس انجمن در تیرماه سال ۱۳۳۵ [۴] بود به نکات مهمی دربارهٔ بنا اشاره شده بود. این سند به وضوح روشن می‌ساخت که در تاریخ ۱۲/۰۸/۱۳۲۷ قراردادی با شخصی به نام معتمدی، به‌عنوان برندهٔ مناقصه ساخت بنای کاخ منعقد شده بود و تقریبا هفت ماه پس از عقد قرارداد، شهرداری قراردادی دیگر با آقایان مهندس فروغی، مهندس صادق و مهندس ظفر برای تهیه نقشه‌ها و تغییراتی که لازم بود روی پی‌های ساخته شدهٔ قدیمی داده شود منعقد کرده و در مشخصات جدید حدود سی برگ نقشه ساختمانی تهیه شده بود. به این ترتیب این سند آشکار می‌کرد که تجدید ساخت بنای کاخ استانداری از سال ۱۳۲۷ آغاز شده و در این فرایند سه تن از معماران مشهور تاریخ معماری معاصر ایران، یعنی محسن فروغی، علی صادق و کیقباد ظفر بختیار، درگیر بوده‌اند. طبق همین اسناد، این فرایند حدود ۸ سال، یعنی تا ۱۳۳۵، به طول انجامیده است زیرا در ادامه اسناد صورت جلساتی مربوط به سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ به چشم می‌خورد که در آن مهندس فروغی و مهندس صادق دربارهٔ ادامهٔ کار و تعیین بهای کارهای ساختمانی نظر داده‌اند و به این ترتیب نظارت این افراد بر روند ساخت نیز نشان داده می‌شود. محتوای اصلی این نامهٔ اخیر درخواست افزایش بودجه ساخت بنا بوده و چنانکه که از متن آن بر می‌آید، بنا در سال ۱۳۳۵ نزدیک به بهره‌برداری بوده است.
با اثبات حضور فروغی در طراحی این بنا، احتمال دست‌اندرکاری او در طراحی بانک ملی شعبه اهواز در خیابان آزادگان کنونی (۲۴ متری) که درسال‌های پایانی دهه ۳۰ اجرا شده و پیش‌تر در منابعی چون در جستجوی هویت شهری اهواز (مجتهدزاده و نام‌آور، ۱۳۹۴)، براساس شباهت سبکی، احتمال دخالت فروغی در طراحی آن مطرح شده بود، بیشتر می‌شود. همچنین این سند می‌تواند احتمال همکاری فروغی در پروژه‌ای مشابه و همزمان در تبریز، یعنی بازسازی کاخ استانداری آذربایجان شرقی که از نظر سبکی شباهت زیادی با آثار فروغی دارد، اما تا کنون سندی دالّ بر حضور او در آن پروژه به دست نیامده است، را هم تقویت کند.
[۱] این نقشه توسط شهرداری اهواز تهیه شده و امروز در مرکز اسناد کتابخانه ملی نگهداری می‌شود.
[۲] نقشه تهیه شده در دفتر فنی ناحیه راه‌آهن جنوب به شمارهٔ: ۱۷۰/۲/۲ در سند شمارهٔ 4759/230 در مرکز اسناد کتابخانهٔ ملی ایران
[۳] صورتجلسه انجمن شهر اهواز در سند شمارهٔ 50777/293 در مرکز اسناد کتابخانهٔ ملی ایران
[۴] نامه شهردار اهواز به ریاست انجمن شهر در سند شمارهٔ 50777/293 در مرکز اسناد کتابخانهٔ ملی ایران
سید جعفر مجتهدموسوی:
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
