این راهنما با هدف آشنایی پژوهشگران جوان (دانشجویان کارشناسی) با برخی از منابعی که می‌تواند در حوزه مطالعات معماری دوره اسلامی به کار آید، تدوین شده است. مطالب در شش بخشِ کلی تنظیم شده و در هر بخش، شماری از منابع اصلی فهرست شده‌اند. لینک دسترسی به تارنما‌های اینترنتی در همین متن و به رنگ آبی مشخص شده است. عناوین کلی چنین است:

۱. دائرة المعارف‌ها (الف. دائرة‌المعارف‌های عمومی؛ ب. دائرة‌المعارف‌های تخصصی)؛

۲. کتاب‌شناسی‌ها؛

۳. اطلس‌های تاریخی؛

۴. ژورنال‌ها؛

۵. تارنما‌های مربوط به تصاویر و توضیحات مرتبط با آنها (الف. تارنما‌های عمومی؛ تارنما‌های تخصصی)؛

۶. تارنما‌های جستجو و دریافت مقاله و کتاب.

۱) دائرة المعارف‌ها
یکی از منابع برای پژوهش درباره معماری دوران اسلامی، دائرة‌المعارف‌ها هستند. پژوهشگر دو گونه دائرة‌المعارف در اختیار دارد، نخست دائرة‌المعارف‌های عمومی مانند دائرة‌المعارف اسلام، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، و دانشنامه ایرانیکا. این دست دائرة‌المعارف‌ها تنها بر معماری تمرکز ندارند، اما مدخل‌های آنها به دو شکل به کار پژوهشگر معماری می‌آید: برخی از مدخل‌های این دائرة‌المعارف‌ها مستقیما به موضوعات معماری می‌پردازند مانند مدخل عربانه در دائرة‌المعارف اسلام. برخی مدخل‌هایی نیز که مستقیما ناظر به مباحث معماری نیستند، اطلاعاتی به دست می‌دهند که پژوهشگر معماری از آنها بی‌نیاز نیست. برای مثال اگر پژوهشگری بخواهد درباره بنای مسجد شاه اصفهان تحقیق کند، علاوه بر آنکه در جستجوی مطالب مرتبط با مسجد شاه و مسجدسازی و معماریِ این دوره است، ناگزیر از آشنایی با فضای کلی عصر صفوی نیز هست و در اینجاست که مدخل‌های گونه دوم در این دائرة‌المعارف‌ها، راهنمای مناسبی برای چنین پژوهشگری خواهند بود.

گونه دوم، دائرة‌المعارف‌های تخصصی است. این دست دائرة‌المعارف‌ها بر هنر و معماری دوران اسلامی به طور کلی و یا گونه‌ای از هنر در سرزمین و دوره‌ای خاص تمرکز دارند. برخی از دائرة‌المعارف‌های تخصصی هم هستند که اختصاص به موضوعی غیر از هنر و معماری دارند، ولی شماری از مدخل‌های آنها به هنر و معماری پرداخته و از این جهت برای پژوهشگر معماری حایز اهمیت خواهد بود. برای نمونه در دائرة المعارف قرآن بریل (پنج جلدِ آن تا کنون به فارسی ترجمه و چاپ شده است)، مدخل‌هایی مرتبط با زیبایی و هنر آمده است، از جمله مقاله گرابار درباره هنر و معماری در قرآن.

در ادامه، برخی از دائرة‌المعارف‌های عمومی و تخصصی را یاد می‌کنیم و نمونه‌ای از هر کدام را به تفصیل بیشتری معرفی خواهیم کرد.

الف. دائرة‌المعارف‌های عمومی
دائرة‌المعارف اسلام بریل مرجعی استاندارد و بین‌المللی برای همه حوزه‌های مربوط به «اسلام» است. هر کدام از ویراست‌های سه‌گانه این اثر، ویژگی‌هایی دارد که در کار پژوهش راه‌گشا خواهد بود.

ویراست نخست دائرة المعارف اسلام حدود نه هزار مدخل دارد و نخستین بار به تدریج و در فاصله سال‌های ۱۹۱۳ تا ۱۹۳۶ م. در چهار جلد چاپ شد. [۱] با توجه به کمیاب شدنِ نسخه‌های این ویراست و طولانی شدن فرایند چاپ ویراست دوم، انتشارات بریل در سال ۱۹۸۷، ویراست یک را بازنشر کرد (در کتابخانه‌های ایران معمولا چاپ دوم از ویراست نخست در دسترس است). چاپ دوم هیچ تفاوتی در محتوا و حتی شماره صفحات با چاپ پیشین ندارد و تنها برای سهولت مطالعه، هر جلدِ چاپ پیشین را که حجمی در حدود هزار و دویست صفحه دارد، در دو جلد حدودا ششصد صفحه‌ای چاپ کرده‌اند (هشت جلد به همراه جلدی جداگانه برای تکمله‌ها).

علیرغم همه نواقص ویراست نخست،[۲] این ویراست برای کارهای پژوهشی از دو جهت اهمیت دارد: یکی اینکه برخی مدخل‌ها در این ویراست هست که در ویراست‌های بعدی وجود ندارد. دوم اینکه در بررسی تاریخ پژوهش‌های غربیان در موضوعات مرتبط با اسلام، مقالات این ویراست از اهمیت بالایی برخوردار است.[۳] عناوین بسیاری از مدخل‌ها در ویراست یک (و نیز ویراست دو)، تعبیرات رایج عربی، فارسی، و ترکی برای آن موضوع است که نویسه‌گردانی[۴] شده‌اند. برای نمونه، اگر پژوهشگر در جستجوی پژوهش‌های مربوط به مسجد در این دائرة‌المعارف باشد، مقاله مربوط به آن را ذیل مدخل «Masdjid» می‌یابد و نه مثلا «Mosque».

ویراست نخست، نمایه موضوعی ندارد و بهترین راه برای جستجوی مدخل‌ها، استفاده از نسخه برخط در تارنمای انتشارات بریل است (با اینکه مشاهده تمام یک مقاله در این تارنما، نیازمند اشتراک و پرداخت هزینه است، ولی جستجوی مقالات نیاز به پرداخت هزینه ندارد). از آنجا که ممکن است پژوهشگر با شیوه نویسه‌گردانی در دائرة‌المعارف آشنایی کافی نداشته باشد، می‌تواند با جستجوی معادل‌های انگلیسیِ اصطلاحاتی مانند مسجد، به عنوانِ این مدخل در دائرة‌المعارف برسد و سپس با مراجعه به متن پی‌دی‌اف، به مطالعه آن بپردازد.

ویراست دوم، در فاصله سال‌های ۱۹۶۰ تا ۲۰۰۴ تدوین شده است و در پژوهش‌های علمی بیشترین ارجاع و استناد به همین ویراست است (این اثر در دوازده جلد و بالغ بر یازده هزار صفحه، گسترده‌ترین پژوهشی است که درباره ابعاد مختلف تمدن اسلامی در اختیار داریم). جلد سیزدهم این ویراست (۲۰۰۹ م.) به نمایه‌ها اختصاص یافته است (فهرست مدخل‌های مرتبط با معماری در صفحات ۲۶- ۲۸ و مدخل‌های هنر در صفحات ۲۸- ۲۹ این جلد آمده است). امکان جستجوی مدخل‌های این ویراست از طریق نسخه برخط نیز فراهم است.

ویراست سه دائرة‌المعارف اسلام با هدف تکمیل و روزآمدسازیِ مطالب دو ویراست پیشین و با توجهی ویژه به موضوعات مربوط به اقلیت‌ها از سال ۲۰۰۷ در حال انتشار است. مجلدات این ویراست در قطعی کوچک‌تر و هر سال بین دو تا شش شماره منتشر می‌شود (بنای نخستین، بر انتشار سالانه چهار شماره در مجلدهای دویست صفحه‌ای بوده است). تا سپتامبر ۲۰۲۰، ۵۸ مجلد از این مجموعه چاپ شده است. با توجه به پراکندگیِ مدخل‌های این ویراست در مجلدات مختلف، بهترین راهِ جستجوی مدخل‌های این ویراست استفاده از نسخه برخط است.

 ب. دائرة‌المعارف‌های تخصصی
دائرة المعارف هنر و معماری اسلامی گروو در سه جلد، تدوین مجدد و روزآمدی است از مدخل‌های مرتبط با هنر و معماری دوره اسلامی در فرهنگ هنر گروو. این دائرة المعارف، با مشارکت ۳۶۷ تن از استادان و پژوهشگران ممتاز در رشته‌های هنر و معماری اسلامی و در بیش از ۱۶۰۰ مدخل، به تبیین ابعاد مختلف هنر دوره اسلامی در طی بیش از چهارده قرن گذشته می‌پردازد. مفصل‌ترین مدخل این دائرة‌المعارف، مدخل معماری با حجمی بیش از ۱۱۵هزار کلمه (۱۴۵ صفحه) است. این مدخل در ده بخش سامان داده شده است. پس از مقدمه، در هفت بخش و بر اساس تقسیم زمانی (پیش از ۶۶۱ م.؛ ۶۶۱- ۷۵۰م.؛ ۷۵۰- ۹۰۰م.؛ ۹۰۰- ۱۲۵۰م؛ ۱۲۵۰- ۱۵۰۰م.؛ ۱۵۰۰- ۱۹۰۰م.؛ پس از ۱۹۵۰ م.) تحولات مختلف معماری در جغرافیای سرزمین‌های اسلامی بررسی می‌شود. بخش نهم به گسترش میراث معمارانه مسلمانان در سرزمین‌های غیر اسلامی می‌پردازد و آخرین بخش نیز به تزیینات در معماری دوره اسلامی اختصاص دارد.

برای جستجوی مطالب در این دائرة المعارف، علاوه بر نمایه‌های پایانی، امکان جستجو در نسخه برخط این اثر نیز در دسترس است. اسامی نویسندگان مدخل‌ها در این دائرة‌المعارف ذیل هر مدخل نیامده است، و پژوهشگر برای شناخت نویسنده هر بخش، ناگزیر از مراجعه به مدخل‌ها و بخش‌های متناظر در فرهنگ هنر گروو است (مدخل‌های مرتبط با ایران در فرهنگ هنر گروو به فارسی ترجمه شده است و با عنوان دانش‌نامه هنر و معماری ایرانی منتشر شده).

ویراست جدید دائرة المعارف هنر رویین پاکباز منبع دیگری است که پژوهشگر در اختیار دارد.

علاوه بر اینها، شماری دیگر از منابع نیز هستند که با اینکه اصطلاح «دائرة‌المعارف» به معنای مرسوم بر آنها صادق نیست، ولی کارکردهایی مشابه دارند. شماری از این منابع را در ادامه یاد می‌کنیم.

درباره کتیبه‌ها دو اثر اصلی در اختیار داریم: یکی اثر ون برشم[۵] است که بعدتر پژوهشگرانی مانند گاستون ویت[۶] و هرتسفلد[۷] آن را تکمیل کردند و با عنوان Matériaux pour un Corpus inscriptionum Arabicarum (۱۸۹۴- ۱۹۲۵) چاپ شده است.[۸] این اثر پژوهشی به گردآوری متن کتیبه‌های بناهای اسلامی پرداخته و به کمک گزارش‌های تاریخی-اجتماعی، آنها را تحلیل و بررسی می‌کند.

اِتیِن کُمب[۹]، ژان سواژه و گاستون ویت نیز از سال ۱۹۳۱ گردآوری فهرست گاهشمارانه نوشته‌های عربی[۱۰] را آغاز کردند و در آن، علاوه بر کتیبه‌های آثار معماری، به گردآوری نوشته‌ها در آثار غیر معمارانه نیز می‌پردازند. این پژوهش، به تدریج و به کندی، در حال تکمیل و انتشار است.

برای هنر ایران، کتاب سیری در هنر ایران اثر آرتور پوپ و همکارانش هنوز اثری مرجع به حساب می‌آید. در ترجمه فارسی، سیروس پرهام و همکارانش تلاش کرده‌اند برخی مطالب کهنه را با توجه به یافته‌های جدید روزآمد کنند.

کمپنیون هنر و معماری اسلامی ویراسته فلاد و نجیب‌اوغلو از جمله منابع پژوهشی جدید در این حوزه به شمار می‌آید:

Flood, Finbarr Barry, Gülru Necipoğlu (ed.). 2017. A Companion to Islamic Art and Architecture. Hoboken: Wiley Blackwell.

مجموعه کتاب‌های شکل‌گیری جهان کلاسیک اسلام[۱۱] که انتشارات اَشگیت[۱۲] به ویراستاری لارنس کنرد،[۱۳] استاد مرکز تاریخ پزشکی در یونیورسیتی کالج لندن، منتشر کرده است، از دیگر آثار مفید است. هر جلد این مجموعه را، که شامل مهمترین مقالات در یکی از حوزه‌های مربوط به مطالعات اسلامی است، یکی از استادان شناخته‌شده در همان حوزه فراهم آورده است. تا کنون ۲۴ جلد از این مجموعه منتشر شده است (مجموعه کلی برای ۴۸ جلد برنامه‌ریزی شده). چنانکه ویراستار مجموعه در مقدمه خود نوشته، مطالعات اسلامی امروزه بسیار گسترده شده و با این که تخصصی شدن حوزه‌ها و تراکم منابع به عمق بیشتر دانشِ ما در هر حوزه منجر شده است، ولی همزمان موجب شده تا اغلبِ محققان، از یافته‌های حوزه‌های همجوار با کارِ خود بی‌خبر بمانند و پژوهش‌های عرصه‌های مختلفِ مطالعات اسلامی چونان جزایری جدا افتاده به نظر برسند. تلاش این مجموعه بر آن است که با گزینشی انتقادی، مقالات اصلیِ هر حوزه را در اختیار پژوهشگران قرار دهد تا تصویری کلی از آنچه در شاخه‌های مختلف مطالعات اسلامی در حال حاضر می‌گذرد به دست آید.[۱۴]

ویراست جدید تاریخ اسلام کمبریج از دیگر منابع پایه است. ویراست جدید که با بیش از سی سال فاصله با ویراست پیشین[۱۵] چاپ شده (سال ۲۰۰۹ م.) سه برابرِ آن حجم دارد (شش جلدِ حدودا هشتصد صفحه‌ای) و مشحون از ارجاعات و منابعی برای پیگیریِ تفصیلی‌ترِ موضوعات است.

Cook, Michael, Chase F. Robinson, David O. Morgan, Antony Reid, Robert Irwin, Francis Robinson, and Robert W. Hefner. 2012. The new Cambridge history of Islam. Cambridge: Cambridge University Press.

۲) کتاب‌شناسی‌ها
کتاب‌شناسی هنر و معماری و پیشه‌ها در اسلام[۱۶] اثر کرسول، به همراه دو ضمیمه بعدی آن، آثار منتشر شده در حوزه هنر و معماری دوره اسلامی تا سال ۱۹۸۰م. را فهرست کرده است و مرجعی کلاسیک در این زمینه به شمار می‌آید.

کتاب‌شناسی هنر و معماری در جهان اسلام، اثر سوزان سینکلر، فهرستی است از ۳۵۶۳۱ عنوان کتاب و مقاله مرتبط با هنر و معماری در زبان‌های اروپایی که بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۲۰۱۱ م. منتشر شده‌اند و از کتاب‌شناسی ایندکس ایسلامیکوس[۱۷] با برخی اضافات و اصلاحات استخراج شده است.

ایندکس ایسلامیکوس، فهرست منبع‌شناسانه کتاب‌ها و مقالاتی است که به زبان‌های اروپایی درباره ابعاد مختلف مطالعات اسلامی از ابتدای سده بیستم تا کنون منتشر شده است و مرجعی ضروری برای پژوهشگر به حساب می‌آید. تدوین این مجموعه، در مدرسه مطالعات شرقی و آفریقاییِ دانشگاه لندن (SOAS) پیگیری می‌شود و انتشارات بریل، محتوای آن را به دو صورتِ سالنامه کاغذی و دیجیتال منتشر می‌سازد. منابعی که در فاصله سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۹۳ م. منتشر شده‌اند، در نُه جلد نخست این مجموعه آمده است و از سال ۱۹۹۳م. نیز منابع منتشر شده در هر سال، در یک جلد تنظیم و منتشر می‌شود (تا سال ۲۰۱۸ مجموعا ۳۵ جلد از این مجموعه منتشر شده است). مجموع عناوین فهرست‌شده در این اثر، بالغ بر ششصد هزار عنوان کتاب و مقاله است که در بخش‌هایی مانند تاریخ، آموزش، دین و الهیات، حقوق، فلسفه، هنر و معماری، موسیقی، جغرافیا، انسان‌شناسی، باستان‌شناسی، اقتصاد و بسیاری عناوین دیگر دسته‌بندی و ارائه می‌شود.

علاوه بر کتاب‌شناسی‌های پیشین، تارنما‌هایی مانند وردکت (worldcat.org)، گوگل بوکس (books.google.com)، گوگل‌سکالر (scholar.google.com) و حتی آمازون (amazon.com) نیز برای یافتن کتاب‌ها و مقالات به کمک پژوهشگر می‌آید (برخی تارنما‌ها مانند متروپولیتن و آرک‌نت که در بخش ششم از همین نوشته یاد شده‌اند نیز منابعی را برای مطالعه بیشتر در موضوعات مرتبط با معماری دوره اسلامی معرفی می‌کنند). علاوه بر اینها برای شناسایی منابع، کتاب‌شناسی انتهای مقالات مرتبط در دائرة المعارف‌ها نیز بسیار ارزشمند هستند.

برای آشنایی با منابع قدیمی اسلامی نیز از کتاب‌های بروکلمان و سزگین می‌توان یاد کرد. اصل این کتاب‌ها به زبان آلمانی است اما نسخه اصلاح‌شده کتاب بروکلمان، به همراه تکمله‌هایی بر آن به انگلیسی نیز در دسترس است (این اثر به عربی نیز ترجمه شده است). اثر ۱۷ جلدی سزگین (۱۹۶۷- ۲۰۱۵م.) گسترده‌ترین فهرستی است که تا کنون از نوشته‌های زبان عربی در سده‌های نخست هجری (تا سال ۴۳۰ ه.) فراهم آمده است. این کتاب نیز در اصل به زبان آلمانی است، ولی ترجمه جلدهای نخست آن با عنوان تاریخ نگارش‌های عربی به فارسی منتشر شده است و ده جلد آن نیز با عنوان تاريخ التراث العربي به زبان عربی ترجمه شده است. در سنت کتاب‌شناسی مسلمانان نیز آثاری مانند الفهرست ابن ندیم و الذریعه آقا بزرگ به ارایه مشخصات مؤلفان و آثار پیشینیان پرداخته‌اند.

۳) اطلس‌های تاریخی
از آنجا که داشتنِ تصویری اجمالی از گستره و جغرافیای سلسله‌ها و سرزمین‌هایی که معماری آنها را بررسی می‌کنیم، امری ناگزیر است، یکی از منابع مهم برای پژوهش در معماری دوره اسلامی، اطلس‌های تاریخی است.

اطلس تاریخ خاور میانه و نزدیک توبینگن (Tübingen Atlas des Vorderen Orients یا TAVO)، مهمترین اطلس تاریخی است که درباره جغرافیای تاریخی این منطقه در اختیار داریم و محصول تلاش بیش از ۲۵۰ استاد و پژوهشگرِ متخصص در ۱۴ رشته مرتبط، در بازه‌ای حدودا سی ساله (۱۹۶۹- ۱۹۹۴) بوده است. حاصل کار ایشان، حدود ۴۰۰ نقشه است که در ۲۹۶ برگه (در قطع ۷۵×۵۰ سانتی‌متر) در ۱۲ جلد منتشر شده است (این نقشه‌ها به صورت برگه‌های جداگانه نیز عرضه شده‌اند و برای این مجموعه، نمایه‌ای سه جلدی و مفصل نیز تهیه شده است). گستره جغرافیاییِ این اثر، از ترکیه تا افغانستان در شمال و از مصر تا یمن در جنوب است. توضیحات این مجموعه به دو زبان انگلیسی و آلمانی ارائه شده است و محتوای آن در دو بخش جغرافیا و تاریخ تنظیم شده است. تنوع نقشه‌ها در این مجموعه از نقشه‌های زمین‌شناسی تا پوشش گیاهی و جمعیت و ...، از عصر حجر تا سده بیستم را در برمی‌گیرد. (Kopp, 1986: 274-76) بسیاری از کارهای بعدی در این حوزه، بر همین اطلس تکیه داشته‌اند.

مشخصات شمار دیگری از اطلس‌های تاریخی مرتبط چنین است:

مؤنس، حسین. ۱۴۰۷. أطلس تاریخ الإسلام. القاهرة: الزهراء للإعلام العربی (این اثر از اینجا قابل دریافت است). مشخصات ترجمه فارسی این اثر: مونس، حسین. ۱۳۷۵. اطلس تاریخ اسلام. ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. ترجمه فارسی بر متن عربی رجحان‌هایی دارد (پیشگفتار مترجم فارسی، پنج- هشت).

جعفریان، رسول. ۱۳۸۷. اطلس تاریخ تشیع. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

نصر، سید حسین، احمد مستوفی، عباس زریاب. ۱۳۵۰. اطلس تاریخی ایران. تهران: دانشگاه تهران. این اثر نتیجه مشارکت جمعی از استادان دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران است و در سال ۱۳۵۰ و به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ ساله چاپ شده است.

ملک شهميرزادي، صادق،‌ و دیگران. ۱۳۸۴. اطلس تاریخ ایران. تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور.

ابوخلیل، شوقی. ۱۳۹۱. اطلس قرآن، ترجمه محمد کرمانی، مشهد: به‌نشر.

ابوخلیل، شوقی. ۱۴۲۶. اطلس الحدیث النبوی. دمشق: دارالفکر.

Kennedy, Hugh, Marc Bel, and Peter Van der Donck. 2002. An historical atlas of Islam. Leiden: Brill.

علاوه بر منابعی که مشخصات آنها گذشت، در این تارنما نیز چهل نقشه مرتبط با جهان اسلام به صورت برخط در دسترس است. در اینجا نیز شماری از نقشه‌های قدیمی ایران از سده شانزدهم به این سو با کیفیت بسیار خوب در دسترس است.

۴) ژورنال‌ها
ژورنال‌هایی مانند آرس ایسلامیکا (تمام ۱۶ شمارۀ آن در آرکایو موجود است) و آرس اُرینتالیس (در آرکایو شماره‌های پیشین آن در دسترس است) و مقرنس (۳۳ شماره آن در آرک‌نت موجود است) و عمارة و برخی مجلات دیگری که در تارنماهایی مانند آرک‌نت نسخه‌های آنها در دسترس است.

۵) تارنما‌های مربوط به تصاویر و توضیحات مرتبط با آنها
الف. تارنما‌های عمومی
آرت‌ستور و بریجمن ایمیج و گوگل ایمیج و وب‌گلری (تمرکز این تارنما بر هنر اروپا تا دوره امپرسیونیسم است) و ویکی‌آرت.

ب. تارنما‌های تخصصی
تارنمای برخی موزه‌ها و مجموعه‌ها، تصاویر بسیار خوبی از آثار هنر و معماری دوره اسلامی را که در گنجینه‌شان موجود است، در دسترس پژوهشگران گذاشته‌اند. در ادامه برخی از آنها را برمی‌شماریم: موزه متروپولیتن، مجموعه جمیل در موزه ویکتوریا و آلبرت، مجموعه آثار اسلامی در کتابخانه چستر بیتی، مجموعه داوود، مجموعه آثار اسلامی در اِم‌دابلیو‌اِن‌اِف (موزه بدون مرز)، موزه هنر اسلامی دوحه، موزه آقاخان، موزه هنر هاروارد و موزه پرگامون. برخی از این تارنما‌ها مانند تارنمای موزه متروپولیتن، علاوه بر تصاویرِ اثر، توضیحات تفصیلی و کاملا مستندی هم درباره هر اثر ارائه می‌دهند و منابعی نیز برای مطالعه بیشتر معرفی می‌کنند. درباره نقوش تزیینی در معماری دوره اسلامی نیز این تارنما امکانات خوبی دارد. آرک‌نت نیز علاوه بر مجموعه تصاویری غنی، که برگرفته از بایگانی‌های شخصی اساتیدی مانند بلر و بلوم است، شمار زیادی از منشوراتِ این حوزه را نیز به رایگان در اختیار می‌گذارد.

برخی تارنما‌ها نیز نسخه دیجیتالی نسخ خطی را در اختیار می‌گذارند: مجموعه آلفونس مینگانا در دانشگاه بیرمنگام، نسخ خطی اسلامی در کتابخانه دیجیتال دانشگاه پرینستون، نسخ خطی دانشگاه هاروارد. برخی تارنماها نیز منحصرا به ارائه صفحات یک کتاب اختصاص دارند مانند تارنمای ترینیتی کالج دوبلین که تمام صفحات کتاب کلز را با بهترین کیفیت نمایش می‌دهد.

۶) تارنما‌های جستجو و دانلود مقاله و کتاب
برای جستجوی منابع، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران (lib.ir)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (nlai.ir)، و نیز پایگاه مجلات تخصصی نور (noormags.ir)، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (sid.ir)، و پرتال جامع علوم انسانی (ensani.ir) بسیار مفید هستند (برخی از این تارنماها امکان دریافت مقالات را نیز فراهم آورده‌اند). علاوه بر اینها، تارنما‌یی مانند Library Genesis (http://gen.lib.rus.ec/) هزاران کتاب را به صورت رایگان در دسترس گذاشته است و تارنمای(JSTOR (https://www.jstor.org نیز با اینکه رایگان نیست، ولی در بسیاری از دانشگاه‌های کشور امکان دسترسی به آن فراهم است.