دوم ماه رجب  سال ۹۲۰ق، سپاهیان ایران به فرماندهی شاه اسماعیل اول صفوی در دشت چالدران از سپاهیان سلطان سلیم عثمانی شکست خوردند. علت شکست فزونی سپاهیان عثمانی و در اختیار داشتن ۳۰۰ اراده توپ بود که ایرانیان از داشتن این سلاح آتشین محروم بودند. پس از نبرد چالدران در دوران سلطنت شاه عباس اول صفوی با آمدن برادران شرلی انگلیسی به ایران برای توپ‌ریزی و ساختن توپ و آموزش قشون ایران با سلاح‌های آتشین و مدرن، مکان تازه‌ای به نام «توپخانه» به وجود آمد.                          

     در دوران حکومت زندیه نخستین «میدان توپخانه»  ایران در جنوب ارک کریمخان در شیراز شکل گرفت. در این میدان که به سبزه میدان نیز معروف است،  ارک و بنای حکومتی در فاصله‌ای نزدیک به میدان و دو نیروی بازار و مذهب (مسجد وکیل) به فاصله‌ای دورتر از فضای میدان قرار گرفته است.                   

     در عصر قاجار و حکومت آغا محمدخان که تهران به پایتختی انتخاب شد، درجنوب ارک حکومتی یا کاخ گلستان، «میدان توپخانه قدیم» در محل میدان ارک و سبزه‌میدان امروز ساخته شد که برج محمدخانی و توپ مروارید از شاخص‌های آن دوران است. در پیرامون میدان توپخانۀ قدیم بنای حکومتی ارک درشمال میدان، بازار در جنوب و مذهب (مسجد سلطانی) به فاصله‌ای دورتر، درجنوب شرقی میدان، قرار داشتند.                                                                               

     در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه،  ژنرال گاردان فرانسوی برای آموزش نظامی قشون ایران با سلاح‌های مدرن به ایران آمد. در زمان حکومت ناصرالدین شاه «میدان توپخانۀ جدید» در شمال شرقی ارک حکومتی تهران (بالاتراز شمال شرقی کاخ گلستان امروز) ساخته شد. در این میدان، شاهد تغییر عناصر نمادین و الگویی  بومی و سنتی میدان‌های حکومتی ایرانیم که در آن بازار سنتی به بانک تبدیل می‌شود و دو بنای حکومتی «بلدیه» در شمال و «تلگرافخانه» در جنوب میدان ساخته می‌شوند. در این میدان از عنصر مذهب، دیگر نشانی نیست.                     

     در دوران پهلوی اول، «میدان توپخانه» تهران جای خود را به «میدان مشق» می‌دهد. در فضای پیرامون میدان مشق  بناهای متعدد حکومتی نظیر قورخانه، کاخ شهربانی، پستخانه، شرکت نفت ایران و انگلیس و به فاصله‌ای بانک ملی ایران ساخته می‌شود و در ادامه «میدان مشق» جای خود را به پادگان‌های نظامی داخل شهر می‌دهد که مکانی برای نگهداری توپ‌هاست؛ نظیر: سلطنت‌آباد، عشرت‌آباد، جمشیدیه و باغشاه و سرانجام پادگان‌ها در مسیر یک نقل و انتقال و جابه‌جایی تاریخی به بیرون شهر منتقل شده و به تدریج جای خود را به مراکز فرهنگی -هنری که جایگزین پادگان‌ها و توپخانه‌ها شده‌اند- می‌دهند. نظیر خانۀ هنرمندان ایران که در مکان یک پادگان قدیمی اوایل دوران پهلوی ساخته می‌شود یا موزۀ هنرهای معاصر و موزۀ فرش و پارک لاله که در جای میدان جلالیه یا اسب‌دوانی احداث می‌شوند و باغ‌موزۀ قصر که جایگزین زندان قصر می‌شود. در مسیر حرکت تاریخی میدان‌های حکومتی و توپخانه‌ها به نکات زیر باید توجه داشت:                   

 ۱- تا پیش از آمدن توپ و شکل‌گیری مکانی به نام توپخانه در ایران، میدان‌های حکومتی در پایتخت‌ها و مراکز مهم از طرحی الگویی و سنتی برخوردار بودند که در آن سه نیروی قدرتمند زندگی اجتماعی یعنی بازار، حکومت و مذهب در قالب بناهایی با شکوه و یادمانی در پیرامون میدان ساخته می‌شدند که نمونه‌های آن از دوران هخامنشیان تا عصر صفویه برجا مانده است. شاخص‌ترین این میدان‌ها میدان نقش جهان اصفهان، ساخته شده در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی و در محل باغ نقش جهان اصفهان است.                                  

     در پیرامون این میدان که از برجسته‌ترین آثار معماری و شهر سازی ایران و جهان است، سه نیروی مهم زندگی اجتماعی یعنی  بازار (سردر قیصریه)، حکومت (کاخ عالی قاپو) و مذهب (مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله) طرحی الگویی و نمادین از شکل‌گیری میدان‌های حکومتی را به یادگار گذاشته است. میدان نقش جهان اصفهان آخرین نمونۀ میدان‌های حکومتی ایران با طرح بومی و سنتی و نمادین است و پس از آن در دوره‌های بعد و با شکل‌گیری توپخانه‌ها، این طرح الگویی و تاریخی آرام آرام دگرگون و سرانجام به دست فراموشی سپرده می‌شود.                 

۲ - در کنار سه نیروی مهم زندگی اجتماعی یعنی بازار، حکومت و مذهب که بر گرد یک فضای بزرگ شهری به نام  میدان حکومتی شکل می‌گیرند، نیروی چهارمی به‌تدریج و آرام آرام بر کنارۀ میدان ظاهر می‌شود که نیروی علم و دانش است.                             

این نیرو در قدیم‌ترین نمونۀ میدان‌های حکومتی دوران اسلامی ایران بر کنارۀ میدان ریگستان بخارای عصر سامانی سدۀ چهارم هجری در قالب مدرسه و مسجد میرعرب ظاهر می‌شود و در ادامه، در سدۀ نهم تا یازدهم هجری، در قالب مدرسۀ الغ‌بیک و مدرسۀ شیردار و مدرسۀ طلاکاری در پیرامون میدان ریگستان سمرقند و در سدۀ دهم هجری در قالب مدرسۀ  اکبریه در ضلع شمال میدان صاحب‌آباد تبریز و در سدۀ یازدهم هجری به صورت مسجد و مدرسۀ شیخ لطف الله بر کنارۀ شرقی میدان نقش جهان و در سدۀ دوازدهم هجری به صورت بنای دیوانخانه، نزدیک به میدان توپخانۀ شیراز عصرزندیه و در سدۀ سیزدهم هجری به صورت مدرسۀ دارالفنون و عمارت تلگرافخانه در جنوب میدان توپخانۀ تهران عصر قاجار و در دهۀ دوم ۱۳۰۰ شمسی در مغرب میدان مشق تهران به صورت موزۀ ایران باستان و در دهۀ پنجاه هجری شمسی به صورت موزۀ هنرهای معاصر و موزۀ فرش در فضای میدان جلالیه یا اسب‌دوانی تهران و در دهۀ هفتاد هجری شمسی به صورت خانۀ هنرمندان ایران در فضای پادگانی از اوایل عصر پهلوی و در اوایل دهۀ نود هجری شمسی باغ‌موز‌ۀ قصر در فضای زندان قصر در تهران ساخته می‌شود و این دگرگونی و تغییر کاربری تا به امروز ادامه دارد.