امروزه بناها و تأسیسات شرکت نفت در اهواز عمدتاً خارج از بافت تاریخی و در محلاتی چون نیوسایت، خرمکوشک، کارون، کوت عبدالله و شهرک نفت قرار دارد؛ اما آنگونه که یکی از قدیمی‌ترین نقشه‌های اهواز نشان می‌دهد، شرکت نفت در بندر ناصری یا همان محدوده تاریخی اهواز کنونی نیز دارای بناهایی بوده که امروزه اثری از آنها به جا نمانده است. این نقشه با عنوان «پلان کلی ناصری و اهواز نمایش‌دهنده [موقعیت] پل جدید»[۱] توسط یکی از کارمندان دایره عمومی دولت بریتانیایی هند تهیه و اکنون نسخه‌ای از آن در کتابخانه ملی قطر نگهداری می‌شود[۲] (تصویر ۱). در این نقشه حداقل دوبنا به وضوح مربوط به شرکت نفت است؛ یکی بنایی که با عنوان «بیمارستان شرکت»[۳] و دیگری بنایی که با نام اختصاری «ای.آی.او.سی بنگالو»[۴] به معنای کوشک یا بنگله شرکت نفت ایران و انگلیس معرفی گردیده است (تصویر ۲).
متأسفانه امروز از هیچیک از دو بنای نام‌برده نشانی به جا نمانده است. بنای نخست، که احتمالاً باید آن را اولین بیمارستان اهواز دانست، مطابق نقشه در محلهٔ ۲۴ متری امروزی واقع بوده؛ اما امروزه در محدودهٔ تقریبی آن هیچ بنای قدیمی که قابل تطبیق با موقعیت نشان داده شده در تصویر باشد، قابل تشخیص نیست. براساس تصویری که رضوان سرخوش، پژوهشگر دکتری دانشگاه دلف، در جستجوهای رساله خود با موضوع منظر شهرهای نفتی ایران، نمونه موردی اهواز ۱۹۸۰-۱۹۰۸، از قدیمی‌ترین بیمارستان شرکت نفت در اهواز یافته، بنای این بیمارستان ساختمانی سنتی مشابه خانه و سراهای عصر تأسیس در اهواز است.[۵]
دومین بنا، اما سرگذشت جالب‌تر و سرنوشت تلخ‌تری دارد. این بنا و باغ پیرامون آن را اهوازی‌های قدیم به نام «باغ رِچی» می‌شناختند. مرحوم محمدی در خاطرات شفاهی خود که با نام چکیدهٔ رویدادهای یکصدوبیست سالهٔ اخیر اهواز منتشر کرده در باب باغ رچی می‌نویسد: «اولین باغ [در اهواز]، باغ رچی نام داشت که محل زندگی سفیر انگلیس بود. باغ رچی در ساحل رودخانه، شمال اداره گذرنامه فعلی و تا محل دانشسرای مقدماتی ادامه داشت. در وسط آن ساختمانی برای سفیر ساخته و در آن باغ درختان و گل‌های زیبایی کاشته بودند» (محمدی، بی‌تا، ۳۳). در زمان نگارشِ در جستجوی هویت شهری اهواز بر مبنای این قول تصور نگارندگان این بود که عمارت لینچ و مجموعهٔ کنسولگری انگلستان همگی در یک مکان (مهمانسرای باغ معین فعلی) واقع بوده و رچی نیز تلفظی دگرگون یافته از لنچ یا لچ است. اما در این مجموعه یادداشت‌ها نشان دادیم که عمارت لینچ و مجموعهٔ کنسولگری دو بنای متفاوت بودند؛ در ادامه روشن خواهیم کرد عمارت یا باغ رچی نیز مجموعهٔ سومی مستقل از این دو بوده و مکان آن همان بنگله شرکت نفت ایران و انگلیس در نقشه ۱۳۱۷ و در مجاورت باغ کنسولگری بوده و قاعدتاً مرحوم محمدی اشتباهاً این عمارت را جزئی از مجموعهٔ مجاور آن، یعنی کنسولگری انگلیس، برشمرده‌اند. سندی که این موضوع را روشن می‌سازد، خاطرات آرنولد ویلسون، فرستادهٔ نظامی و کنسول دولت بریتانیا در اهواز بین سال‌های ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۱، است. آنگونه که از این خاطرات برمی‌آید رچی، در واقع، تلفظی محلیِ نام چارلز ریچی مسوول عملیات اجرایی لوله‌کشی شرکت نفت در خوزستان در سال ۱۹۱۰ بوده (ویلسون، ۱۳۹۶، ۱۷۰) و باغ و کوشک میان باغ نیز برای اقامت او ساخته شده بود اما از آنجا که این باغ دقیقاً در کنار باغ کنسولگری قرار گرفته بود، گویا مورد استفادهٔ مأموران بریتانیایی اعزامی به اهواز نیز قرار می‌گرفت. کما اینکه ویلسون در سفری که به سال ۱۹۱۳، زمانی که دیگر نمایندهٔ مقیم بریتانیا در اهواز نبود، به این شهر داشت تأکید می‌کند «در اهواز، در محل اقامت ریچی، رئیس اداره لوله‌کشی نفت اقامت کردم» (همان، ۲۷۹) و احتمالاً به همین سبب است که اهوازی‌های قدیمی آن را با باغ کنسولگری یکی دانسته و کل محدوده را باغ رچی می‌خواندند.[۶] با بزرگنمایی بنا در اولین عکس هوایی اهواز (۱۳۳۵ ش.) می‌توان طرح باغ و شِمای کلی بنا را تشخیص داد که مشابه کوشک‌های رواق‌دار معماری سنتی جنوب‌غرب ایران در اواخر عصر قاجار است (تصویر ۳).
به نظر می‌رسد باغ و عمارت رچی پس از ملی شدن صنعت نفت به دولت ایران واگذار شده؛ شیرین مهدوی که پدرشان در فاصلهٔ سال‌های ۱۳۳۸-۱۳۳۲ دو نوبت استاندار خوزستان بوده‌اند، در گفتگو با کاوه رستم‌پور، عضو هیأت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و پژوهشگر تاریخ معماری، تأیید کرده‌اند، در سال ۱۳۳۴، در سفری که برای دیدار والدین‌شان به اهواز داشته‌اند، این بنا محل اقامت والدین‌شان بوده است.[۷] با این وصف در نخستین نقشه فتوگرامتری اهواز، به سال ۱۳۴۱، این عمارت به عنوان بانک ملّی معرفی شده و بسیاری از اهوازی‌های قدیمی نیز خاطره حضور بانک ملی در عمارتی قدیمی در حاشیه رودخانه، در این مکان، را دارند. بنابراین در فاصلهٔ سال‌های ۴۱-۱۳۳۴ بنا از استانداری خوزستان به بانک ملی منتقل شده است. آنگونه که از عکس‌های هوایی سال‌های بعدی برمی‌آید، متأسفانه این باغ و عمارت آن بین سال‌های ۵۵-۱۳۵۰، احتمالاً توسط مدیران وقت بانک ملی، ویران و محدودهٔ آن خیابان‌کشی، تفکیک و ساخت گردیده است. هرچند برخی از بناهای ویلایی که سال‌های بعد در این محدوده ساخته شد، خود بناهایی ارزشمند، از منظر معماری مدرن به شمار می‌روند (تصویر ۴) اما امروزه خود این بناها نیز در معرض تخریب و آپارتمان سازی‌اند و به این ترتیب هویت این پارهٔ مهم از تاریخ شهر اهواز بیش از پیش در معرض آسیب است.
پی‌نوشت‌ها
1- Sketch Plan of Naseri and Ahwaz showing New Bridge.
۲- این نقشه تحت شماره ارجاع Ref: IOR/L/MIL/17/15/24, f 65 و آدرس https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100041422291.0x00008c در دسترس است.
3- Hospital Company
4- A.I.O.C Bungalow
۵-متأسفانه این تصویر به علت محدودیت‌های حق مؤلف در این یادداشت قابل استفاده نیست.
۶- همانطور که در یادداشت پیشین، یافته‌هایی نو درباب هویت شهری اهواز (۴) دیدیم، علی‌رغم اختصاص زمینی به کنسولگری در محدودهٔ باغ‌معین و مجاورت باغ رچی در سال ۱۹۰۹، تا سال‌ها بعد بنای معتبری در آن زمین ساخته نشد و حتی در نقشه ۱۹۳۸ (تصویر ۱) خانه کنسول در جنوب اهواز در منطقه باغ شیخ جانمایی شده که بنا به اسناد و مکاتبات موجود وضعیت مناسبی هم نداشته است. احتمالاً به همین علت فرستادگان دولت بریتانیا اقامت در باغ و کوشک رچی را ترجیح می‌دادند.
۷- شیرین مهدوی، دکترای انسان‌شناسی و تاریخ اجتماعی از دانشگاه لندن و استاد بازنشسته دانشگاه یوتای آمریکاست. وی در جوانی، به هنگام تحصیل در لندن، با جین درو، از زنان معمار مدرن انگلیسی و از همکاران لوکوربوزیه در طراحی مجموعه شاندیگار، آشنایی نزدیکی برقرار می‌کند و در سفر درو به ایران، برای طراحی مجتمعی مسکونی برای شرکت نفت در شهر مسجد سلیمان، او را همراهی و راهنمایی می‌کند. این همان سفری است که خانم مهدوی شاهد اقامت والدینش در باغ رچی بوده و خود او و درو نیز در اهواز در همین بنا اقامت می‌کنند.
منابع
محمدی، سیدمحمدعلی. بی‌تا. چکیده‌ای از رویدادهای یکصدوبیست سالهٔ اخیر اهواز (ناصریه سابق). تهران: انتشارات تورنگ.
ویلسون، سرآرنولد. ۱۳۹۶. جنوب غرب ایران؛ یادداشتهای روزانه یک افسر دیپلمات. ترجمه فریور جوانبخت موثق. تهران: نشر پیام امروز.
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
