روزبهان شیرازی مشهورترین خوشنویس و مذهّب فعال در شیراز در نیمۀ نخست سدۀ دهم هجری بود. نام کاملش روزبهان محمد طبعی شیرازی است. تایخ تولد و مرگش مشخص نیست، اما از روی آثار رقم‌دار او می‌توان دورۀ فعالیتش را بین سال‌های ۹۲۰ تا ۹۵۴ق تخمین زد (جیمز[۱]، ۱۹۹۲، ص۱۴۴؛ بلر[۲]، ص۴۱۹). او برخاسته از خاندانی هنرمند بود. بر طبق رقم او در مصحفی محفوظ در موزۀ ایران باستان، پدرش حاجی نعیم‌الدینِ کاتبِ مذهّب بوده که در نیمۀ دوم سدۀ نهم نسخه‌های متعددی کتابت کرده است. نعیم‌الدین هم در نسخه‌ای از خمسۀ نظامی با تاریخ ۸۹۸ق خود را فرزند صدرالدین مذهّب معرفی کرده است. بر این اساس، احتمالاً روزبهان خوشنویسی و تذهیب را از پدران خود آموخته بود (جیمز، ۱۹۹۲، ص۱۴۵). 

در این زمان در شیراز کارگاه‌های کتاب‌آرایی زیادی دایر بود و هنرمندان این شهر، به خلاف معاصرانشان در تبریز و هرات و بخارا که بیشتر در کارگاه‌های درباری صفویان و شیبانیان کار می‌کردند، غالباً در خانه‌ یا در کارگاه‌های محلی با همکاری اعضای خانواده‌شان به تولید نسخ می‌پرداختند (بوداق منشی، ص۱۱۲؛ بلر، ص۴۱۹-۴۲۰). احتمالاً روزبهان هم از آغاز جوانی تذهیب نسخه‌هایی را که پدرش کتابت می‌کرد، بر عهده داشت. او همچنین تذهیب نسخه‌ای مصوّر از دیوان امیرخسرو دهلوی با کتابت منعم‌الدین اوحدی حسینی را که از خوشنویسان شیراز و معاصر پدرش بود، به انجام رساند. از آنجا که خوشنویس اخیر فرزندی به نام احمد داشت که کاتب و احتمالاً نقاش بود و همچون پدرِ روزبهان نعیم‌الدین لقب داشت، احتمال می‌رود که این دو خاندان در زمینۀ نسخه‌پردازی با یکدیگر همکاری داشته‌اند (رابینسون[۳]، ۱۹۵۸، ص۹۰، ۱۱۹؛ جیمز، ۱۹۹۲، ص ۱۴۵). 

روزبهان که با توجه به نامش احتمالاً به طریقت روزبهانیه گرایش داشت، در آستانۀ مولانا حسام‌الدین ابراهیم در شیراز به کار نسخه‌آرایی مشعول بود. این نکته را از رقم نسخۀ سه جلدی مصوری از کلیات سعدی می‌توان دریافت که در آستانۀ یاد شده کتابت و به دست روزبهان تذهیب شده است. سادگی این اثر نشان می‌دهد که احتمالاً از نخستین کارهای روزبهان بوده است. دست کم پنج نسخۀ ادبی دیگر نیز در فاصلۀ سال‌های ۹۱۶-۹۳۲ق در این مکان استنساخ شده که نشان می‌دهد در آنجا کارگاهی دایر بوده و روزبهان همکاران و دستیارانی داشته است (رابینسون، ۱۹۷۹، ص۱۰۵، زیرنویس۴؛ جیمز، ۱۹۹۲، ص۱۴۴-۱۴۵، ۱۴۸؛ چَغمَن[۴] و تانیندی[۵]، ص۴۷، یادداشت۱۷). 

روزبهان نسخه‌های قرآن را هم تذهیب می‌کرد. مصحف محفوظ در موزۀ ایران باستان به خط پیرمحمد ثانی با تاریخ ۹۲۹ق، در ۹۳۰ق به دست روزبهان تذهیب شده است (بیانی، ص۳۸). مصحف‌های دیگری هم با خط و تذهیب او در دست است. در شیوۀ تذهیبگری روزبهان شباهت‌هایی بین عناصر تذهیب در متون ادبی و مصحف‌ها دیده می‌شود. این شیوه به دست هنرمندان شیرازی نسل‌های بعد تداوم و حتی به هند نیز راه یافت (کونتادینی[۶]، ص۵۸، ۶۴). همچنین رنگ‌گزینی ملایم روزبهان که نشان‌دهندۀ آگاهی او از سلیقۀ رایج اوایل دورۀ صفوی است، الهام‌بخش دیگر تذهیبگران شیراز شد (کنبی[۷]، ص۱۴۸-۱۴۹، تصویر۶-۵). 

گذشته از تذهیب، روزبهان در نوشتن اقلام ششگانه هم مهارتی تمام داشت. منشی قمی (ص۲۸) او را یکی از خوشنویسانی خوانده که کتیبه‌های بناهای شیراز را کتابت کرده‌اند و بسیاری از خوشنویسان فارس و خراسان و کرمان و عراق شاگرد ایشان بوده‌اند. چهار نسخه قرآن به خط این هنرمند شناخته شده که گواه توانایی او در خوشنویسی است. در یکی از این مصحف‌ها که در حدود سال ۹۲۷ق کتابت شده، روزبهان به یکی از شیوه‌های رایج مصحف‌نویسی آن روزگار که پیش‌تر هم در شیراز سابقه داشت، اقلام مختلف را در کتابت هر صفحه به کار گرفته است. این مصحف تک‌جلدی که اکنون در کتابخانۀ چستربیتی محفوظ است، با قطع ۲۹ × ۴۳ سانتی‌متر دارای ۴۴۵ برگ است و در هر صفحۀ آن یازده سطر نوشته شده است. سطر نخست و پایانی هر صفحه به قلم محقق جلی و سطر میانی به قلم ثلث جلی است. در حد فاصل این سطور هشت سطر به قلم نسخ خفی کتابت شده است. در دو صفحۀ آغازین این نسخه، درون شمسه‌هایی مذهّب، آیۀ ۸۸ سورۀ اسرا به قلم توقیع و در دو صفحۀ بعدی سورۀ فاتحۀ‌الکتاب به خط ریحان درون ترنج‌هایی مذهّب آمده است. در بالا و پایین این ترنج‌ها دو قاب کتیبه نقش بسته که در بالایی نام و شمارۀ آیات و در پایینی آیات ۷۹-۸۰ سورۀ واقعه به قلم رقاع کتابت شده است. این شیوه را حدود چهل سال پیش از آن، زین‌العابدین محمد شیرازی در کتابت مصحفی سی‌جلدی به کار گرفته بود، با این تفاوت که مصحف او فاقد تذهیب‌کاری چشم‌گیری بود که روزبهان در مصحف خود به کار بست (جیمز، ۱۹۸۰، ص۷۷-۷۹، تصاویر ۵۸-۶۰؛ بلر، ص۲۶۹، ۴۱۹-۴۲۰). 

دو مصحف دست‌نوشتۀ روزبهان هم در مجموعۀ خلیلی نگهداری می‌شود که در یکی از آنها اقلام محقق و ثلث و نسخ به کار رفته و دیگری تماماً به خط نسخ است. تذهیب نسخۀ نخست که بین سال‌های ۹۳۱-۹۵۷ق کتابت شده، احتمالاً کار یکی از دستیاران روزبهان است، اما تذهیب نسخۀ دوم را به سبب کیفیت بالایش می‌توان کار خود روزبهان دانست. مصحف مذهّب دیگری هم با تاریخ ۹۵۴ق به خط نسخ روزبهان در کتابخانۀ آستانۀ قدس رضوی نگهداری می‌شود (جیمز، ۱۹۹۲، ص۱۵۰-۱۶۳، نمونه‌های ۳۹-۴۰؛ گلچین معانی، ص۱۸۴-۱۸۵). همچنین در این زمان به انتهای برخی مصحف‌ها صفحاتی می‌افزودند که حاوی دعای ختم قرآن و فال‌نامه بود. روزبهان نمونه‌هایی از این صفحه‌ها را هم کتابت کرده است؛ از جمله دعای ختم قرآن مجموعۀ خلیلی که به خط نسخ اوست. گویا روزبهان خط نستعلیق هم می‌نوشته است، چرا که فال‌نامۀ منظوم انتهای مصحفی با کتابت پیرمحمد ثانی، به خط نستعلیق و حاوی رقم اوست (جیمز،۱۹۹۲، ص۱۱۴، ۱۵۰، نمونۀ۳۹؛ بیانی، ص۳۸). به گفتۀ بیانی (همان‌جا) جلد طلاپوش اندرون‌سوخت این مصحف هم کار روزبهان است.

کتاب‌نامه

بوداق منشی قزوینی. «بخش احوال خطاطان و نقاشان از کتاب جواهرالاخبار»، به کوشش کفایت کوشا، نامۀ بهارستان، دفتر۱۵ (۱۳۸۸).

بیانی، مهدی. راهنمای گنجینۀ قرآن در موزۀ ایران باستان، قسمت دوم: فهرست قرآن‌ها و قطعاتی از قرآن مجید که در گنجینه به معرض نمایش گذارده شده است، تهران، ۱۳۲۸.

گلچین معانی، احمد. راهنمای گنجینۀ قرآن، [مشهد]، ۱۳۴۷.

احمد بن حسین منشی قمی، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، ۱۳۶۶.

Blair, Sheila S. Islamic Calligraphy, Edinburgh, 2007.

Çağman, Filiz and Zeren Tanındı. “Manuscript Production at the Kāzarūnī Order in Safavid Shiraz”, in: Safavid Art and Architecture, ed. Sheila R. Canby, London, 2002.

Canby, Sheila R. “Safavid Illumination”, in: Hunt for Paradise: Court Arts of Safavid Iran, 1501-1576, ed. Jon Thompson and Sheila R. Canby, Milan, 2003.

Contadini, Anna. “Travelling Pattern: A Qur’ānic illumination and its Secular Source”, in: Safavid Art and Architecture, ibid.

James, David. Qur’an and Binding from the Chester Beatty Library. A Facsimile Exhibition, Lindon, 1980.

Idem, After Timur: Qur’ans of the 15th and 16th centuries, in The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, vol. 3, ed. Julian Raby, London: The Nour Foundation, 1992.

Robinson, B. W. A Descriptive Catalogue of the Persian Paintings in the Bodelian Library, Oxford, 1958.

Idem, “Painter-Illuminators of Sixteenth-Century Shiraz”, Iran, XVII, London, 1979.

ـــــــــــــــــ

پی‌نوشت

 [1] James

[2] Blair

[3] Robinson

[4] Çağman

[5] Tanındı

[6] Contadini

[7] Canby