غیاثیۀ به توان امروز
محمد صادق نجف‌زاده
خواف شهری در شرق خراسان رضوی و در فاصله ۲۶۰ کیلومتری مشهد است. این شهر در همسایگی شهر تایباد و در نزدیکی مرز کشور افغانستان قرار دارد. نام کهن شهر خواف ظاهراً روی بوده که امروزه رود خوانده می‌شود. خواف در گذشته نام ولایتی مهم میان نیشابور و هرات بود و خرگرد، نشتیفان، سلامی، غیره از شهرهای این ولایت بوده است. اینک خواف یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی با مرکزيّت شهر رود (مشهور به خواف) و چهار شهر دیگر (سلامی، سنگاه، نشتیفان، قاسم‌آباد زوزن) است. شهرت خواف برای ما به موجب روستای خرگرد و مدرسۀ غیاثیه است. ولایت خواف پیشینۀ تاریخی مفصّلی دارد که سخن ما دربارۀ آن نیست. این ولایت بر سر راه ابریشم بوده است و بزرگانی مانند حافظ ابرو، احمد خوافی، فصیح خوافی، پیر احمد خوافی، زین‌الدین خوافی برخواسته از این دیار هستند.
خرگرد و مدرسه غیاثیۀ خرگرد گواهی روشنی از اهمیت این دیار و نقش سیاسی و اجتماعی این دیار هست. عزیزانی که این یادداشت را مطالعه می‌کنند با اهمّیت و شگفتی‌های این بنا آشنا هستند. برای آشنایی بهتر با این غیاثیۀ خرگرد می‌توانید به کتاب «حکایت خرگرد و مدرسه: در نسبت مدرسه غیاثیه و بستر ظهورش» نوشتۀ فرهیخته ارجمند مهدی گلچین عارفی از انتشارات روزنه مراجعه کنید. موضوع اصلی این یاداشت مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد نیست، بلکه بنایی در ۶۵۰۰ متری این بنا به نام «مصلّی بزرگ شهر خواف» است.
به نوشتۀ خبرگزاری ایسنا «مصلّی بزرگ اهل سنت شهر خواف در خراسان رضوی بزرگترین مصلّی این منطقه است. این مصلّی از سال ۱۳۷۸ فرآیند ساخت آن آغاز شد؛ تا به امروز نیز ادامه دارد. این مسجد شامل بناهای چهار طاقه و یا غرفه‌ای، با ۱۶۰ گنبد دورانی بنایی مستحکم با ابعاد ۱۰۰ در ۱۰۰ متر که گنجایش ۳۰ هزار نمازگزار را دارا است. در داخل مصلّی ۱۴۰ ستون به کار رفته است؛ همچنین یک گنبد بزرگ به ارتفاع ۳۶ متر و قطر ۲۰ متر در وسط و چهار گنبد کوچک‌تر با ارتفاع ۱۷ متر و قطر هفت متر، در چهار طرف گنبد اصلی قرار دارد. ۱۷ درب چوبی از جنس چوب راش برای ورود و خروج به کار گرفته شده که توسط استاد صیفی از هنرمندان خوافی در کارگاه داخل مصلّی ساخته می‌شود. در بخش‌هایی از کاشی‌کاری مصلّی از مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد الگو برداری شده؛ و در تزیین بنا از سنگ مرمر، آجر، کاشی، گچ‌بری استفاده شده است.»[۱] در مورد عظمت این مصلّی می‌توان گفت این بنا حدود یک درصد از وسعت شهر امروزی خواف با جمعیت ۳۴ هزار نفر است. تمام جمعیت شهر خواف می‌توانند فقط در بنای مصلّی جای بگیرند. آنچه از هیبت مصلّی خواف و گزارش ایسنا مشخص است این است که این بنا به نوبۀ خود فارغ از محلی که در آن ساخته شده است کم‌نظیر است؛ اما با توجه به محل ساخت آن به جرأت می‌توان گفت بی‌نظیر است. شهر خواف در ۲۶۰ کیلومتری مشهد وسعت و جمعیت زیادی ندارد. برخلاف شهرهای غربی خراسان رضوی صنعت و راه‌های ترانزیتی خاصی هم ندارد. مهم‌ترین ویژگی شهرستان خواف فقط معادن سنگ آهن آن است که آن هم به شکل خام به دیگر شهرهای خراسان حمل می‌گردد.
در نزدیکی مصلّی بزرگ خواف، دقیقا در آن سوی این شهر کوچک مسجد جامع خواف قرار دارد. مسجد جامع خواف متعلق به دورۀ تیموریان است. در کنار ایوان و صحن مسجد جامع خواف چند بنای جدید برای مجموعۀ دارالحفظٔ حوزۀ علمیۀ احنافٔ خواف ساخته شده است. دارالحفظٔ حوزۀ علمیۀ احنافٔ خواف در سال ۱۳۶۷ تاسیس و از سال ۱۳۷۰ تا به اکنون مسئولیت آن به قاری روشندل حافظ عبدالرئوف رمضانی سپرده شده است. این مرکز قرآنی با حدود ۲۰۰ طلبه به صورت شبانه‌روزی مشغول فعالیت است. حافظان این مرکز قرآنی بیشتر از استان‌های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی هستند و بعضاً از استان‌های تهران، گلستان، سمنان و اصفهان نیز متقاضی داشته است[۲]. مجموعۀ دارالحفظٔ خواف به گفته حافظ عبدالرئوف مهم‌ترین مرکز حفظ قرآن در شمال شرق کشور است. آنچه جالب است اگر غیاثیۀ خرگرد در زمانه خودش یکی از مراکز مهم علمی شرق ایران زمین در کنار بغداد، اصفهان، هرات بوده است، امروز مسجد جامع خواف یا همان حوزۀ علمیهٔ احنافٔ خواف هم یکی از مهم‌ترین مراکز حفظ قرآن در شمال شرق کشور است.
آن گونه که گفته شد خواف در خراسان رضوی شهر مهمی نیست. این شهر فاقد صنعت است و در مسیر راه خاصی نیست. به تازگی با اتصال راه‌آهن خواف به هرات نام این شهر بر سر زبان‌ها افتاده است؛ اما آنچه پیداست این پروژه منافع خاصی برای مردم خواف نخواهد داشت. راه‌آهن کنونی خواف هم تا امروز فقط به واسطۀ معدن سنگ آهن در حال کار است که هیچ منفعت مالی چشمگیری برای این شهر نداشته است. حتی شهر خواف از منابع آبی مناسب برای برپایی کارخانۀ ذوب‌آهن هم محروم بوده است و به همین علت کارخانۀ ذوب‌آهن در این شهر هیچ‌گاه برپا نشد.
خراسان بعد از تقسیم‌بندی جدید به سه خراسان رضوی، شمالی، جنوبی تقسیم شد. اما خراسان رضوی باز هم برای خود پر از تقسیم‌بندی‌های ناپیداست. خراسان رضوی را می‌توان به دو نیمۀ شرقی و غربی تقسیم کرد. محل جدایی این دو خراسان مشهد است. در غرب خراسان اکثر شهرهای مهم و اقتصادی این استان قرار دارد. ساکنان این شهرها اکثراً شیعه‌مذهب بوده و هر کدام صنایع و کارخانه‌های خود را دارند. حتی اکثر صنایع بزرگ مشهد در غرب آن قرار دارد. در خود مشهد هم حرم امام رضا (ع) مشهد را به دو نیمۀ ناپیدا تقسیم کرده است. «بالاخیابان» و «پایین‌خیابان» دو واژه است که سال‌ها در فرهنگ عامیانه مردم مشهد جای خود را پیدا کرده است. اگر مشهدی باشید به خوبی متوجه می‌شوید که این دو با یکدیگر چه قدر متفاوت است. در بین بالاخیابان و پایین‌خیابان فقط حرم قرار گرفته است؛ اما این دو محله از نظر اقتصادی، فرهنگی، کالبدی، اجتماعی با یکدیگر بسیار متفاوت است.
در نیمۀ شرقی خراسان رضوی بیشتر شهرهای سنی مذهب قرار گرفته‌اند. تایباد، تربت‌جام، سرخس جزو شهرهای بزرگ شرق خراسان هستند که مراکز علمی و زیارتگاه‌های عزیزان اهل تسنن در آن وجود دارد. چهرۀ شهرهای خراسان شرقی با غربی متفاوت است، هم از نظر جغرافیایی و هم از نظر اقتصادی. در شرق خراسان آن چنان خبری از بزرگراه و کارخانه نیست. این شهرها در نزدیکی مرز کشور افغانستان قرار دارند و بازار و فرهنگ آن‌ها در تأثیر مستقیم با این کشور هستند.
یک از مراکز علمی اهل تسنن که در شرق خراسان قرار دارد و در کنار مصلی بزرگ خواف می‌تواند مهم باشد، «دارالعلوم تعلیم القرآن والسنه شورک ملکی» در روستای شورک ملکی است. شورک ملکی در ۶۰ کیلومتری مشهد، در جاده مشهد‌ـ‌‌سرخس قرار دارد. این روستا در سرشماری سال ۱۳۹۸، هزاروصد نفر بیشتر جمعیت نداشته است. شورک ملکی در مسیر رود «کشف رود» واقع شده است که زمانی محل تخلیۀ فاضلاب شهری مشهد بود. همچنین این روستا در نزدیکی بند ملک‌آباد است که یکی از پناه‌گاه‌های شناخته‌شدۀ پرنده‌های مهاجر سیبری است. از دارالعلوم شورک ملکی به جز صفحه فیس‌بوک این مجموعه و چند وبلاگ در جای دیگر اطلاعات چندانی نیست. در یک وبلاگ به نام «mrahimi.blogfa.com» که منصوب به یکی از مدرسین حوزه علمیه خواف است آمده:
«شورك ملکی در حدود ۳۰۰ خانوار جمعيت دارد كه به جز ۵ خانوار همه اهل تسنن هستند. این روستا در موقعيت استراتژيكي خوبی در كنار جادۀ بين‌المللی مشهد به سرخس و نيز در كنار راه‌آهن مشهد به سرخس قرار دارد. حوزۀ علميۀ اهل سنت دارالعلوم تعليم القرآن و السنة شورك ملكي طبق گفته مولانا فاضلی در سال گذشته ۱۳۰ نفر طلبه داشته كه ۳۵ نفر از آنان حافظ و ۳۵ نفرشان نيز از كشور تاجيكستان و ازبكستان بوده‌اند. این حوزه مدرس توانایی از کشور سوریه نیز دارد كه علاوه بر تدریس برای رواج و مکالمۀ زبان عربی نیز تلاش فراوانی انجام می‌دهد. روستای شورك ملکی در بخش رضویه مشهد قرار دارد .
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش رضویه شهرستان مشهد در سال ۱۳۸۵ برابر با ۶۷۷۹۰ نفر بوده است. رضویه شهری در شرق ایران است. این شهر در بخش رضویه شهرستان مشهد قرار دارد. جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵، برابر با ۳۲۴۳ نفر بوده است.»[۳]
دارالعلوم شورک ملکی آنچنان در منطقه شناخته شده نیست اما این مدرسه محل برگزاری جشن‌های مهم برادران اهل تسنن منطقه و برگزاری نماز عید و جمعه است. روستای شورک ملکی وسعت چندانی ندارد و به عنوان دهستان شناخته می‌شود. اکثر خانه‌های این منطقه همان طور که در عکس هوایی پیداست کاهگلی است. بنای دارالعلوم مهم‌ترین و می‌توان گفت تنها بنای فاخر این روستا است.
معماری و شهر برخاسته از فرهنگ است. فرهنگ ایران زمین، نوع خاصی از فرهنگ نیست. فرهنگ زیست هر خاک و آب در هر دوره به جور زمانه بر خود گرد و خاک دیده یا به لطف زمانه تحول یافته؛ اما آنچه پیداست این سرزمین راه خود را پیدا کرده است. ولایت خواف در این هزاره بر خود تحولات سیاسی و اجتماعی بسیاری دیده است؛ اما آن چه که پیداست خاک این ولایت بعد از هزار سال چیزی فراتر از آب و نان و باد در خود دارد. گویا اگر هزار سال دیگر زمین به صد نحوه به دور خود بچرخد، ایشان مشق خود را به میل خود باز هم خواهند نوشت.
پی‌نوشت:
۱. «مصلی بزرگ خواف، خراسان رضوی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، شنبه ۲۰ دی ۱۳۹۹
۲. خبرگزاری بین‌الملی قرآن. iqna.ir
۳. نوشته مولوی رحیمی، http://mirahimi.blogfa .com/، ۱۵ شهریور ۱۳۸۹.
محمد صادق نجف‌زاده:
خانهٔ ملک در بازار تهران| برگزاری جلسۀ دفاع از پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران
وبگاه تاریخ‌پژوهی و نظریه‌پژوهی معماری و هنر
